Dus terzs da tut las Rumantschas e da tut ils Rumantschs vivan ordaifer il territori linguistic en l'uschenumnada «diaspora rumantscha». Per mantegnair la lingua èsi perquai impurtant ch'era ils pledaders en la diaspora dattan vinavant la lingua a lur uffants. Co che quai capita, tge sfidas e tge mancanzas ch'i dat, da quai èn sa fatschentadas perscrutadras dal Center scientific da cumpetenza per la plurilinguitad.
Per il studi han las perscrutadras visità purschidas existentas en trais lieus da la diaspora rumantscha (Cuira, Turitg e Berna) e fatg intervistas cun persunas responsablas, persunas d'instrucziun e d'assistenza, cun geniturs e cun giuvenils.
Decisiv per dar vinavant il rumantsch saja tenor il studi cunzunt sch'ils geniturs discurran a chasa rumantsch cun ils uffants. Il pli effectiv saja sch'omadus geniturs discurran rumantsch. Dentant er ils uschenumnads «New Speakers», pia quels ch'han emprendì pli tard rumantsch, giogan ina rolla impurtanta, malgrà ch'els han savens barrieras linguisticas. Perquai che quels gidian da mantegnair in tschert diever dal rumantsch.
En la diaspora è il rumantsch ordaifer la famiglia strusch preschent.
En la diaspora saja quai dentant ina sfida da dar vinavant la lingua, cunzunt ordaifer il chantun Grischun. Er sch'i vegn discurrì a chasa rumantsch, è la lingua ordaifer la famiglia strusch preschenta. Als uffants manca uschia savens in context linguistic ed era la conscienza ch'il rumantsch n'è betg mo ina lingua da famiglia, mabain vegn er duvrada en auters contexts. Ed ils geniturs possian savens survegnir il sentiment ch'els na sajan betg avunda cumpetents per dar vinavant la lingua sch'ins ha ordaifer la famiglia nagin contact cun auters Rumantschs e Rumantschas.
Ina buna rait sociala ed ina buna integraziun sociala è impurtanta
Impurtant saja tenor il studi ch'ins vegnia en contact cun autras Rumantschas e Rumantschs per mantegnair la lingua. Dentant na saja qua l'interess betg tar tuts medem grond.
Famiglias cun uffants pitschens mussan in interess pli grond vi da purschidas da sa connectar cun autras Rumantschas e Rumantschs che famiglias cun uffants pli vegls.
La raschun saja che geniturs dad uffants pitschens fetschian avant e suenter la naschientscha dals uffants dapli patratgs tge ch'els vulan dar vinavant a lur uffants e tschertgan purschidas u contact cun autras famiglias rumantschas. Ils contacts ch'ins fetschia durant questa fasa tegnian savens era pli ditg. E sch'ils uffants daventian lura amis, saja la probabilitad pli gronda ch'els fan pli tard diever da purschidas rumantschas, sch'els pon far quai ensemen sco amis. Sch'ils uffants èn dentant gia pli vegls saja l'interess vi da questas purschidas pli pitschen. Lur mintgadi saja gia emplenì cun la lavur ed autras activitads.
Ina dumonda che blers geniturs fetschian è sche ina educaziun plurilinga fa senn u betg. Tenor il studi na dettia betg ina dretga strategia, mabain saja ina dumonda fitg individuala tut tenor constellaziun da famiglia. Ina sensibilisaziun e dapli infurmaziun per ils geniturs pudess tenor il studi gidar a reducir questas malsegirezzas.
In'enconuschientscha impurtanta da quest studi saja er l'impurtanza da «New Speakers» per la derasaziun da la lingua ed uschia per il mantegniment dal rumantsch. Uschia sa mussa che «New Speakers» ch'èn creschids si en il territori linguistic rumantsch e sa sentan colliads stretgamain cun quel èn era motivads en la diaspora da discurrer rumantsch cun lur uffants. Ma sch'ils «New Speakers» èn vegnids excludids dals indigens en il territori linguistic, lura n'èn els era betg motivads da dar vinavant la lingua a lur uffants. Quai munta che la tenuta da la populaziun en il territori linguistic ha ina rolla impurtanta per il mantegniment dal rumantsch e per dar vinavant il rumantsch en la diaspora.
Tge sto sa midar en la furmaziun?
Per il studi èn vegnidas perscrutadas differentas scolas cun purschida rumantscha a Cuira, Turitg e Berna. Il pli grond interess per novas purschidas dettia ordaifer il chantun Grischun. Dentant dettia en citads sco Turitg e Berna gia scolas privatas cun differentas purschidas, uschia che novas purschidas concurrenzassan cun scolas privatas gia etablidas. Per las famiglias interrogadas na saja betg be impurtant ch'ils uffants emprendan rumantsch en scola, mabain ch'i dettia er anc autras purschidas, sco per exempel ina structura dal di.
L'exempel da la Scola bilingua a Cuira mussa ch'ils geniturs vesian bain ils avantatgs sco per exempel classas pli pitschnas. Dentant vesian ins er vid quest exempel ch'i dat geniturs che tschernan questa scola ord auters motivs ch'il rumantsch. Uschia dettia blers scolars e scolaras che n'hajan nagin background rumantsch e che na discurran betg rumantsch ordaifer quests curs. Sco magisters e magistras da la Scola bilingua han ditg envers il studi, saja quai savens ina sfida da porscher ils curs per rumantsch che sustegnan betg be quels che na san betg rumantsch, mabain che promovan er uffants ch'han gia ina basa rumantscha da chasa anora.
I dovra cleras finamiras da la scola ed ina reflexiun davart la dumonda, sch'ins veglia pussibilitar ad uschè bleras persunas interessadas sco pussaivel in access al rumantsch u da promover uffants ch'han ina relaziun gia existenta cun il rumantsch.
Dentant dettia er la dumonda da persunal: sch'igl è gia difficil a Cuira da chattar avunda scolastas e scolasts èn las sfidas ordaifer il Grischun probabel anc bler pli grondas.
I dovra medias rumantschas
L'analisa mussa plinavant ch'i dat en la diaspora in basegn da medias rumantschas ch'èn accessiblas ed attractivas tant per uffants sco er per geniturs – quai cunzunt sch'ils uffants èn anc pitschens. Spezialmain dumandads sajan cudeschs da maletgs moderns e material auditiv en ils idioms. Da chattar la purschida dettia dentant per part sfidas. Sco geniturs interrogads han ditg envers las perscrutadras dal studi giavischan els ina plattafurma simplifitgada e centralisada. Ultra da quai è il material avant maun savens memia pretensius per uffants en la diaspora. Plinavant prefereschan ils geniturs material en ils idioms specifics.
Nossas analisas mussan ch'ils chanals ch'èn vegnids duvrads fin ussa na cuntanschan betg ina gronda part da Rumantschas e Rumantschs che vivan en la diaspora.
Tut questas mesiras e purschidas gidian dentant be sch'i vegnia coordinà in cun l'auter. Las intervistas cun gruppas che s'engaschan voluntarmain per il rumantsch en la diaspora hajan mussà ch'i dovria in barat, sco er l'access sin in register d'adressas che pussibilitescha da sclerir ils basegns avant ch'ins lantscha ina purschida. Quai gidass era da suenter pudair derasar meglier las purschidas. Impurtant saja er ina pagina d'internet cuminaivla nua ch'interessadas ed interessads chattan tut las purschidas ed infurmaziuns.
I dovra ina coordinaziun naziunala per definir las finamiras, per sustegnair ils purschiders e per cuntanscher las finamiras da la gruppa en mira.
Esser collià cun ses origin rumantsch
Sche la lingua rumantscha vegn dada vinavant als uffants u betg haja er da far cun il fatg quant fitg ch'ils geniturs èn emoziunalmain colliads cun lur origin. La lingua vegn considerada sco instrument impurtant per intermediar identitad e cultura. Ina ferma colliaziun motivescha da dar vinavant il rumantsch, entant che malsegirezzas e grondas pretensiuns dals geniturs pon impedir quel.
Facit
Tut en tut mussa il studi ch'ina colliaziun pli ferma, l'adattaziun da la purschida, material da sustegn per geniturs ed ina renconuschientscha da «New Speakers» sco pledaders legitimads èn champs impurtants per promover la lingua rumantscha e per dar vinavant quella a generaziuns futuras. Plinavant dovria er dapli perscrutaziun or da la perspectiva d'uffants, cunquai che lez sajan la finala il factur il pli impurtant per mantegnair la lingua rumantscha.
Or da l'archiv: