Chasa pitschna a Lon: viver cun pauc
Yvonne Schaller ha bajegià ina chasa pitschna a Lon, sisum la Muntogna da Schons. Ina chasa pitschna haja ella insaco gia adina gì en il chau davos – dentant mo per ella. Avant trais onns ha ella realisà la chasa pitschna da lain sin dus plauns ch’in’interpresa da construcziun da lain regiunala ha bajegià per ella.
La dunna l’entschatta 60 vuleva ir enavos tar ina vita pli simpla e pli datiers da la natira. La chasetta dad Yvonne Schaller è amez la natira – davos chasa è ella cun paucs pass en il guaud, sper la chasetta passa in pitschen aual. La chasetta ha dus plauns. La vart davant è or da fanestras – sin mintga plaun ha ella in balcun. Er sche la chasa saja pitschna, haja ella tut quai ch’ella dovria per viver, ella na stoppia desister da nagut. Ella giaudia la vita en la natira e la bella vista sur la Val Schons ch’ella ha or da sia chasetta.
Qua a Lon sun jau puspè turnada a chasa.
Grazia a quai ch’ella haja bleras giadas midà chasa, haja ella adina puspè zavrà e sminuì tut sia rauba. Il grond canapé e la gronda maisa ch’ella haja gì en sia davosa abitaziun n’haja ella betg dà davent uschè gugent. Insatge che na possia betg mancar en ses dachasa saja ses stgilat empaglià; quai saja stà il pli emprim che saja stà en la chasetta. Il stgilat saja la buna olma dal dachasa.
-
Bild 1 von 4. La chasa pitschna da lain dad Yvonne Schaller sa chatta amez la natira. Sin dus plauns ha ella tut quai ch’ella dovra per viver. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 4. Il stgilat empaglià è stà l’emprima chaussa en la chasina, quel na lascha en nagin cas mancar. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 4. Lon sa chatta il pli sisum la Muntogna da Schons sin passa 1’500 meters sur mar. Da ses balcun ha Yvonne Schaller ina bellezza vista ch’ella gioauda mintga di. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 4. Yvonne Schaller sin ses balcun. Bildquelle: RTR.
Il Grischun è vast e divers. Enconuschais vus l'entir chantun? Testai vossa savida en il quiz da lieus.
«Da casa val lumnezia» nua ch’il num è program
Esser da chasa insanua munta en emprima lingia era sa sentir bain. Sch'ins sto tuttenina bandunar il dachasa n'èsi betg adina uschè simpel per ils e las pertutgadas. Cunzunt betg, sch'ins ha sur onns vivì en il medem lieu. Ina situaziun che inqual senior ubain seniora enconuscha – la midada en la chasa d'attempads.
Nus essan ina chasa. Nus n'essan betg differentas partiziuns. Nus essan in dachasa. E quella chasa ha num: da chasa.
A la nova manadra dal «da casa val lumnezia» ed a ses team èsi perquai fitg impurtant ch’ils cussadents e las cussadentas sa sentian uschè bain sco mo pussibel. Cler, il «vair» da chasa na possian ellas betg remplazzar. Tuttina po il persunal mintga di far il meglier per che la davosa etappa en la vita dals cussadents sa senti in zic sco da chasa. Per che quai possia gartegiar dovri tranter auter ina buna tenuta da tuttas e tuts che lavurian en il «da casa val lumnezia». In auter punct central è era la peda: da prender peda, co Ursulina Cadruvi declera. Saja quai per in pitschen discurs ubain era ina u l’autra sgnocca – oramai in pau sco a chasa.
-
Bild 1 von 6. Ursulina Cadruvi, manadra da la chasa d'attempads «da casa val lumnezia». Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 6. Chaun da terapia Juna sa senta da chasa. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 6. Chaun da terapia Aika durant l'activitad. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 6. Architectura speziala. Bildquelle: RTR.
-
Bild 5 von 6. Maria Catrina Solèr e Meinrad Gartmann èn lavurus. Bildquelle: RTR.
-
Bild 6 von 6. L'activitad è in impurtant ritual per ils cussadents e cussadentas. Bildquelle: RTR.
La natira po era periclitar l'agen da chasa. Co quai è han ils da Peist pertschavì l'onn 1975 cura ch'ina gronda bova ha devastà parts dal vitg.
Viver en cuminanza – ina visita tar Roger Nigg en la «Villa Hornburg»
10 minutas davent da la staziun da Schaffusa è Roger Nigg da chasa. El e sia famiglia vivan en ina cooperativa per la construcziun e l’abitar ensemen cun autras famiglias, quai dapi 8 onns. Nua che duas persunas vivevan avant, vivan uss 20 persunas. Roger Nigg ha mussà ad RTR il curtin e la chasa.
La cooperativa è vegnida fundada cun l'intent da crear in spazi communabel, nua che famiglias pon viver ed ils uffants termagliar ensemen. Il grond avantatg da viver en ina cooperativa, sajan ch’inscunters cun autra glieud capitian pli spontan e na stoppian betg vegnir organisads, raquinta l’um da 43 onns. Roger Nigg è da professiun fotograf ed accumpagnader socioprofessiunal e mussa en questa galaria da fotos er intginas impressiuns da ses dachasa.
-
Bild 1 von 5. Avant 8 onns è Roger Nigg sa mess ensemen cun auters per cumprar il bajetg dal jugendstil cun in grond curtin. Bildquelle: Roger Nigg.
-
Bild 2 von 5. Roger Nigg en ses lieu preferì sin l'areal da la Villa Hornburg. I sa tracta d'ina sort lavuratori ordavert. Sco l'um oriund da Breil en Surselva ha tradì sa sentia el en qua il pli collià cun il lieu nua ch'è el creschì si. Bildquelle: Roger Nigg.
-
Bild 3 von 5. Il pèrin viva cun duas figlias en ina abitaziun da 4 1/2 stanzas. Tut en tut hai en la Villa Hornburg 4 abitaziuns. Bildquelle: Roger Nigg.
-
Bild 4 von 5. Cunzunt ch'ils uffants da las differentas famiglias pon s'inscuntrar spontan, sco er che quels pon giudair il curtin vegn schazegià. Bildquelle: Roger Nigg.
-
Bild 5 von 5. Cunzunt durant la stad organisescha la cooperativa er festas en il curtin. Lura èn er envidadas amis e parentella. In'ulteriura spezialitad è ch'i dat da temp en temp er pitschnas occurrenzas culturalas, sco prelecziuns u concerts en la Villa Hornburg. Bildquelle: Roger Nigg.
Tuttina datti sfidas, spezialmain en connex cun las decisiuns finanzialas che ston vegnir prendidas communablamain, quai pretenda cumpromiss. Guardond en il futur è il bab da famiglia da l’avis che la furma da viver è uschè ditg attractiva enfin ch’ils uffants vivan a chasa. Suenter dovria tut tenor adattaziuns.
Durant in'emna ha ina classa da la scola chantunala da Cuira lavurà sco schurnalistas e schurnalists. Sis gruppas han elavurà istorgias cun la tematica «dachasa».
Viver tranter geniturs e giasts
La porta da chasa è medemamain l'entrada da l'hotel Alvetern ad Ardez, ina fracziun da Scuol. La famiglia Schorta viva dapi la naschientscha da lur dus mats uschia. Dapi il 2010 maina Roger Schorta l'hotel – e dapi l'onn 2015 ensemen cun sia dunna. Roger ed Ottilia abitan cun lur dus mats Livio e Sandro sin il plaun sut il tetg. Cun sortir da la porta da chasa entran els il medem mument en il pierten da l'hotel.
Vairamain aveva Ottilia insistì da restar en l'hotel, entant che Roger Schorta aveva en sasez plitost l'idea da vulair viver extern e betg tranter la miraglia da l'hotel. Ma uss è era el persvadì da la situaziun.
Simpel n'èsi betg per la famiglia – ma cumadaivel per lavurar.
Per tuttina avair temp per la famiglia han els decis da bandunar adina la mesemna sco famiglia l'hotel – e da surlaschar la fatschenta al persunal. Per far quest pass èsi impurtant d'avair ina buna relaziun e fiduzia en il persunal.
Ils dus uffants giaudan la cumpagnia cun ils uffants da giasts da l'hotel, uschè resenta Roger Schorta, els hajan schizunt chattà amicizias. El n'ha betg l'impressiun che Livio e Sandro resentian il viver en l'hotel sco negativ.
-
Bild 1 von 6. A l'ur dad Ardez chattan ils giasts ils bajetgs da l'hotel Alvetern. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 6. Gist cun entrar spetga la recepziun, e là è savens era il hotelier Roger Schorta da chattar. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 6. La gronda cuschina serva bain per ils basegns dals giasts. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 6. Roger ed Ottilia Schorta fan or da l'hotel Alvetern in vair manaschi da famiglia. Bildquelle: RTR.
-
Bild 5 von 6. Datiers dal manaschi e tuttina sin distanza – Roger Schorta en lur abitaziun. Bildquelle: RTR.
-
Bild 6 von 6. In bajetg marcant a l'ur dal vitg Ardez. Bildquelle: RTR.
Per avair in bel dachasa sto era il perchasa constar. Co quel è sa midà ils davos decennis mussan cifras da l'Uffizi federal da statistica.
Da la Val Müstair a Turitg e vinavant en il Canada
Eva Gaudenz è oriundamain da la Val Müstair e dapi 10 onns da chasa a Turitg. En ina pitschna abitaziun da 35 meters quadrat stat ella dapi dus onns ensemen cun ses um. Questa stad èsi uschè lunsch: Ella emigrescha en il Canada nua che ses um è creschì si. Uschia banduna la dunna da 30 onns ses dachasa e sto crear in nov sin in auter continent.
Jau hai dus dachasas – in en Svizra ed in en il Canada. Quai avess jau mai pensà avant 10 onns.
Avant ch’ella e ses um han tratg la decisiun d'avair lur futur communabel a Thunder Bay, ina pitschna citad datiers dal cunfin cun ils Stadis Unids, ha Eva Gaudenz vivì là durant in onn. Uschia haja ella gì temp da stgaffir ina rait sociala. E dapi lura sa senta ella era là da chasa.
Tuttina va ella cun sentiments maschadads: Sia famiglia, sias amias ed amis – quels la vegnan a mancar. Ma in avantatg haja quai era ch’ella stat en in auter pajais: Tut ils umans che stattan a cor ad ella pon vegnir sin visita ed han in nov lieu per passentar lur vacanzas.
Ils dus dachasas dad Eva Gaudenz
-
Bild 1 von 3. L'experta da social media, Eva Gaudenz, en sia abitaziun a Turitg. Qua viva ella ensemen cun ses um. Questa stanza è lieu da magliar, stiva e chombra en ina. Bildquelle: Eva Gaudenz.
-
Bild 2 von 3. Ils sirs dad Eva Gaudenz han ina pitschna chasa gist sper il «Lake Superior» en il Canada. Là passenta il pèr gugent ses temp liber. Bildquelle: Eva Gaudenz.
-
Bild 3 von 3. Il temp d'enviern en il Canada. Ils envierns èn lungs e fraids. A quai ha ella l'emprim stuì sa disar. Bildquelle: Eva Gaudenz.
Il destin da Brinzauls dat da pensar a la populaziun. I n'è dentant betg l'emprima giada ch'in vitg sto vegnir bandunà en il Grischun.