Tut la Svizra ha rapportà ils davos dis dal destin da las abitantas ed ils abitants da Brinzauls ch’han stuì bandunar lur dachasa. Sper tut las mesiras d’evacuar la populaziun e las mesiraziuns da la gonda dal «Rutsch», èn las autoritads communalas dentant era vi da preparar las premissas per in’eventuala dischlocaziun dal vitg. Cun auters pleds: Sche la segirtad na pudess betg pli vegnir garantida, lura stuess l’entir abitadi vegnir transferì en in u plirs lieus en la regiun. Questa mesemna saira datti a Casti perfin in’infurmaziun en chaussa da vart da la vischnanca Albula/Alvra. In sumegliant sentiment u perfin destin han en l’istorgia grischuna anc auters vitgs u aclauns gì.
Marmorera – energia per Turitg
La pli enconuschenta vischnanca svanida en il Grischun è sa chapescha Marmorera/Murmarera en il Surses. Il destin da l’anteriur vitg è vegnì sigilà cun la decisiun en ina radunanza communala da l’onn 1948 en l’ustaria Gelgia. En quella han ils votants (mo umens) decis da dar la concessiun a las Ovras electricas da Turitg (EWZ) per construir in lai da fermada. Las chasas èn vegnidas vendidas ed il nov vitg da Murmarera è vegnì construì sin la spunda a l’ost. Dal «vegl» Murmarera n’è pli visibel nagut sin il fund dal lai, cun excepziun d'intginas restanzas da l’anteriura via dal Gelgia.
Plür – chavà memia ferm
La pli gronda disgrazia cun ina bova sin territori «grischun» è capitada a Piuro/Plür en la vischinanza da Chiavenna. Avant passa 400 onns era Plür anc ina vischnanca prosperaivla sin territori dal Stadi da las Trais Lias. Tenor descripziuns da quel temp eri perfin in vitg fitg bainstant, plain palazis ed en possess da bleras alps. Quella ritgezza aveva Plür d’engraziar a l’explotaziun dal crap da scalegl/lavetsch ed al commerzi cun saida tranter nord e sid. Ma en la muntogna era vegnì chavà memia profund, uschia che ina bova gigantica ha devastà ils 4 da settember 1618 l’entir vitg. Tenor calculaziuns da quella giada – era da cumissaris grischuns – èn mortas sut la crappa e la grippa var 930 fin 1'200 persunas. Il vitg da Plür n’è mai pli vegnì reconstruì. Vers la fin dal 18avel tschientaner è la regiun lura vegnida integrada pass a pass en il stadi talian. Oz datti bain puspè ina vischnanca cun il num «Piuro», la denominaziun è dentant il resultat d’ina fusiun da vischnancas pli pitschnas.
Selva – ina notg tragica
Ina disgrazia capita la notg dals 11 da zercladur 1949 sisum la Surselva, a Tujetsch: La fracziun da Selva vegn devastada d'in incendi. Quasi tut las chasas e stallas ardan, cun excepziun da duas chasas en l'ost, sco l’Archiv cultural Tujetsch scriva sin la plattafurma online «Nossa istorgia». Suenter la disgrazia vegn Selva reconstruì cun sustegn finanzial da l’entira populaziun svizra. Selva n’è betg svanì, l’incendi ha però midà radicalmain il maletg e la vita en la fracziun tuatschina. Tenor infurmaziuns da la vischnanca da Tujetsch vivan oz anc 15 persunas a Selva – tschintg èn uffants.
Peiden – il vitg ruschna
Peiden en Lumnezia n’è sa chapescha betg bandunà, ma ses abitants ed abitantas avessan bunamain gì il medem destin sco Brinzauls. Peiden – pli baud in’atgna vischnanca – sa chatta sin la spunda sur il Glogn en Lumnezia e ruschna dapi decennis. Avant 100 onns hai dà pliras auazuns en il Glogn, uschia che la spunda ha entschet a ruschnar pli ferm. Igl è perfin vegnì tratg en consideraziun quels onns d’evacuar la vischnanca. Ma la populaziun è restada. Grazia a diversas drenaschas e sanaziuns è la spunda sa calmada in pau, il vitg ruschna però tuttina. Peiden aveva pli baud var 150 abitants – oz vivan qua anc exact 16 persunas, sco che la vischnanca da Lumnezia ha infurmà.
Gonda – in incendi
L’onn 1983 èn vegnidas exchavadas a Gonda en l'Engiadina Bassa las ruinas da diesch chasas e d'ina baselgia (fotografia). Questa miraglia – ca. 1 kilometer en il nordost da Lavin – furmava en il temp medieval in’entira fracziun che tutgava tranter auter als chastellans da Matsch. Tenor il Lexicon istoric retic è Gonda vegnì devastà l’onn 1573 tras in grond incendi ed intgins onns pli tard è la fracziun anc vegnida sblundregiada da truppas austriacas, sut il commando dal famus Alois Baldirun. En ina descripziun dal 18avel tschientaner vegn alura ditg che Gonda saja gia daditg abandunà.
Zervreila – sut aua
Eventualas restanzas da quest vitget èn passa 100 meters sut l'aua. La fracziun da Zervreila ha dà il num al lai da fermada ed a l’entira ovra. L’anteriura culegna era situada sin 1'800 m s.m. ed è stada abitada permanentamain mo enfin en il 18avel tschientaner. Silsuenter serviva Zervreila sco aclaun stagiunal. Ils onns 1951 fin 1958 èn vegnidas construidas las Ovras electricas Zervreila, cun in mir da fermada da 150 meters autezza che stagna l’aua per il pli grond batschigl d’accumulaziun sin territori grischun (101 milliuns m³). L’aua ha inundà per adina ils dus aclauns Under Boda ed Ober Boda da Zervreila.
Engiadina Bassa – protestà a Berna
En ils onns da tranterguerras dal 20avel tschientaner hai dà numerusas ideas ed utopias per grondas ovras idraulicas en il Grischun. In’idea aveva Werner Brunnschweiler preschentà il 1922. El vuleva realisar en l'Engiadina in entir cumplex d'ovras cun lais da fermada gigantics. In lai fiss stà previs tranter Martina e Scuol, uschia che la populaziun da plirs vitgs e da pliras fracziuns avess pers ses dachasa. Tenor il studi da Werner Brunnschweiler fissan quels vitgs vegnids reconstruids «neu und wahrscheinlich schöner» en in auter lieu. Il project per quest lai gigantic è stà en discussiun fin en ils onns 50. Ma da vart indigena hai dà grond'opposiziun. Uschia han p.ex. persunalitads engiadinaisas scrit l’onn 1948 ina brev da protesta directamain al Cussegl federal. Uschia che l’idea è lura vegnida sepulida. Per la paja èn auters implants idraulics vegnids construids en l'Engiadina
Fidaz – la chasa d’uffants sepulida
En la bova da Fidaz dals 10 avrigl 1939 moran 18 persunas, surtut uffants. Quel di è sa distatgà or dal Crap da Flem in grond grip da var 100’000 m³. Ils crappuns han mess en moviment anc dapli material ed ina bova enorma è rudlada aval ed ha sepulì la chasa d’uffants «Sunnehüsli». Tut la disgrazia aveva cuzzà be var 60 secundas. Tranter ils morts en il «Sunnehüsli» èn stadas tschintg persunas creschidas e 13 uffants, per part oriunds da auters pajais, p.ex. da la Germania, Ollanda, Tirchia ed Italia. En il lieu da l’anteriura chasa d’uffants datti oz ina tavla commemorativa ed in santeri per las tschintg persunas che las forzas da salvament n’han mai chattà en la muschna da la chasa d’uffants.
«Neu-Splügen» – mai realisà
Durant il temp da la Segunda Guerra mundiala devi plans per inundar ils vitgs da Spleia, Medel (Valragn) e Nufenen/Novagnas cun in enorm lai da fermada. Gia mo la dimensiuns dal mir da serra fissan stadas stravagantas: 700 m largezza e 150 m autezza. Ina buna part da la populaziun avess stuì bandunar la val. E per il rest eri previs da construir sin ina spunda «Neu-Splügen». I deva gia plans concrets dal projectaders, dal «Konsortium Kraftwerke Hinterrhein». Ma la populaziun gualsra ha adina refusà il project ed è sa dustada cun mauns e pes – schebain che la regenza grischuna vuleva realisar il project. «Neu-Splügen» n’è mai vegnì realisà. Ina grond’ovra idraulica en la regiun hai tuttina dà, dentant cun in lai da fermada en la Valle di Lei, sin territori talian.
