I na para nagut nov che la midada dal clima chaschuna, sco il num di explicit, midaments en l’ambient. Las consequenzas da quellas midadas chaschunan ristgas e privels da natira che vegnan dentant adina dapli en il focus da la scienza e dals organs che han da proteger la populaziun e ses abitadis. Il forum per savida da l'Institut federal per la perscrutaziun da naiv e lavinas (SLF) ha quest onn prendì sut la marella quels privels e las sfidas.
Co sa midan las ristgas en la muntogna en connex cun auas, lavinas e bovas?
Manuela Brunner, professura per idrologia e consequenzas dal clima dal SLF e Mylène Jacquemart, collavuratura scientifica per glaziologia a la Scola politecnica federala Turitg, perscruteschan ils privels da la natira, chaschunads d’aua e la setgira, sco er da forzas gravitativas, sco bovas e lavinas. Ellas han rimnà datas da lavurs scientificas gia publitgadas per pudair far in maletg, co las ristgas sa sviluppeschan en l’avegnir. Lur lavur demussa per part in cler maletg:
- Dapli setgiras: En ils davos 40 onns han ellas prendì tiers. Plinavant schabegian ellas pli savens ed èn pli intensivas. Pli grondas quantitads d’aua manchian, di Manuela Brunner.
- Tar las auas grondas na sajan las tendenzas betg uschè cleras sco tar las setgiras. En tscherts territoris vegnia a dar dapli, en auters lieus pli pauc. Daco che quai saja uschia, haja da far cun divers facturs sco la plievgia che s’augmenta, la marschauna che sa reduceschia e l'umiditad dal terren che s’augmentia u sa reduceschia tenor stagiun, declera Manuela Brunner.
- I dat tendenzialmain dapli bovas, manegia Mylène Jaquemart. Surtut sur il cunfin dal guaud ed en lieus nua ch’ins n'haja anc mai vis quai.
- Cleramain dapli bovas da crappa si en ils auts, là nua ch’ils glatschers van enavos e la schelira permanenta (per tudestg Permafrost) lieua.
- Pli paucas lavinas en ils lieus pli bass, là nua ch’i ha adina pli pauca naiv, entant che si en ils auts hai tendenzialmain dapli lavinas, perquai che l’aria saja pli chauda e possia uschia tegnair dapli aua e procuria per dapli naiv.
Sch’ins legia u taidla cun ureglias gizzadas tge che las da scienziadas han perscrutà, alura vegni en general pli malsegir en las muntognas. Cun las ristgas che s’augmentan ha il carstgaun d’ir enturn. Mylène Jacquemart di che sch’ins veglia reducir las ristgas, stoppian ins reflectar co ch’ins possia proteger l’infrastructura e la finala co ch’ins possia la finala franar la midada dal clima.
Ha la bova da Brinzauls da far insatge cun la midada dal clima?
Dapi l’onn 1850 è la temperatura en il Grischun s’augmentada per dus grads celsius. Quai na tuna per tschertins forsa betg d'ina gronda midada, ma quest augment ha effects ch’èn visibels ed er palpabels. Bovas prendian tenor las observaziuns da las scienziadas dal SLF e da la Scola politecnica federala (ETH) tiers. Ma co è quai alura cun la bova da Brinzauls che smanatscha da vegnir sur il vitg? Ha questa situaziun da far insatge cun la midada dal clima?
Che Brinzauls ruschna ha da far cun forzas ch’èn pli veglias e pon uschia betg vegnir argumentadas cun las temperaturas che creschan dapi il temps industrial. Quels moviments hajan cumenzà suenter il temp da glatsch cura ch’ils glatschers han cumenzà a luar, declera Urban Maissen, il manader da l’Uffizi da guaud e privels da natira, envers RTR. Alura haja quai dà ina distgargiada en la plaunca e quella saja uschia vegnida libra. L’aua procura dapi lura uschia per moviment ed ultra da quai stgava in flum giu en il profund. Tge che vegnia en l’avegnir a sa midar, saja che da quels lieus instabils reageschian sin plievgia gronda, di Mylène Jacquemart da la Scola politecnica federala. Sch’ins haja cun la midada dal clima dapli plievgia gronda, alura dettia ina cruschada cun privels geologics che n’han betg da far directamain insatge cun la midada dal clima, tge che possia accelerar talas erosiuns sco a Brinzauls.
La biodiversitad en privel: Tge munta sia perdita?
Privels da natira sco bovas, inundaziuns e setgiras sa fan sentir immediat. Auter è quai tar la dispariziun successiva da spezias e lur spazi da viver, ni ditg auter, da la biodiversitad. En Svizra datti tenor l’Uffizi federal d’ambient exact 56’009 spezias, pli exact 11’121 sorts da bulieus e litgen (Flechten), 5’450 sorts d'algas, mistgels e plantas d’aua. Vitiers vegnan las 39’438 spezias d’animals. Quellas spezias vivan en var 230 tips d’abitadis.
Anne Kempel ch’è biologa a l’Institut federal per la perscrutaziun da naiv e lavinas a Tavau, di che la biodiversitad è in zic sco ina segirada: Sch’ins haja bleras differentas spezias en in sistem ecologic, alura è quest sistem pli stabil tar midadas, perquai che la schanza ch’enqual spezia survivia e possian s’adattar al nov ambient, saja pli gronda. Dapli spezias che vivian en in abitadi, pli resistents e productivs daventia quel. Guauds pli biodivers magasineschan per exempel dapli carbon, manegia Anne Kempel. Dapli spezias sin ina prada, pli auta è il gudogn en biomassa. Studis mussan er che ina auta biodiversitad promovia la cuntentientscha e la sanadad dals carstgauns.
Ma co vai cun quella en Svizra e particularmain en il Grischun? L’agricultura intensiva ha surtut laschà enavos fastiz en la Bassa: Uschia sajan dapi il 1900 rodund 90 % dals prads sitgs e maghers sco era 85 % da las palids autas e bassas svanidas. Plinavant sajan 30 % da las spezias periclitadas ni svanidas en Svizra.
Carta: La carta mussa las differentas zonas d'agricultura da la Svizra. A maun da quellas è er visibel nua ch'i va meglier e nua mender cun la biodiversitad. Pli clera e pli bassa che la zona è e pli stgira e pli auta en la muntogna che la zona d'agricultura è. Transferì tenor la constataziun sura munta quai per la biodiversitad: Pli cler e pli periclitada u reducida ch'ella è e pli stgir e meglier ch'i stat cun la biodiversitad (funtauna: Uffizi federal da statistica).
En il Grischun cun sia gronda surfatscha muntagnarda saja la natira pli intacta ed il squitsch pli pitschen. Gronds quitads fetschian dentant ils spazis da viver en las auas grischunas. Tenor l’Uffizi per l’ambient, sa reduceschia il dumber dals peschs d’in cuntin, quai malgrà mesiras per impedir quella digren.
