Il Cussegl federal renconuscha sin basa d'ina expertisa giuridica uffizialmain, che la persecuziun da las duas minoritads etnicas – ils Jenics ed ils Sintis – saja tenor il dretg internaziunal d'ozendi da classifitgar sco «crim cunter l'umanitad». In'intenziun d'eliminar las duas minoritads etnicas n'haja dentant betg dà. D'in genocidi cultural na possian ins tenor l'expertisa perquai betg discurrer.
Duas uniuns per nomads e viagiants svizzers han pretendì – il 2021 e danovamain il 2024 – ch'il Cussegl federal renconuschia uffizialmain il tractament inuman dals Jenics e Sintis dal 1926 fin il 1972 sco genocidi cultural. Sin fundament da questas grevas renfatschas ha la cumissiun federala cunter rassissem decidì il mars 2024 da laschar intercurir las circumstanzas da viver dals Jenics e Sintis d'in expert independent. La finamira saja stada da sclerir sche la Svizra è culpanta d'in genocidi cultural u d'in crim cunter l'umanitad.
In chapitel stgir en l'istorgia svizra
Fin il 1981 èn tschientmilli persunas en Svizra stadas pertutgadas da persequiziun e mesiras sfurzadas. Quai eran cunzunt persunas pli paupras, ma era persunas cun in stil da viver che n'èra betg cunform a la norma e betg acceptà da lez temp. Pertutgads eran en quai connex cunzunt pievels viagiants, sco ils Jenics ed ils Sintis. Sco l'expertisa giuridica concluda, sajan persunas da las duas minoritads etnicas vegnidas tractadas da moda inhumana en Svirzra, quai surtut dal 1926 fin il 1972.
Responsabel per la persequiziun da las duas minoritads saja surtut stada l'ovra d'agid «Kinder der Landstrasse» – in program da la fundaziun Pro juventute. Tranter 1926 e 1973 hajan responsabels da l'ovra d'agid savens prendì davent uffants da sias famiglias e plazzà quels èn famiglias da tgira, chasas d'uffants u instituts da correcziun per «motivs da provediment». Il contact tar l'atgna famiglia saja lura vegnì scumandà. Uschia sajan per exempel radund 600 uffants jenics vegnì prendids davent da lur famiglia – tenor l'expertisa giurida savens cun agid las autoritads uffizialas ch'hajan gì colliaziuns finanzialas tar l'ovra d'agid. Ma era uffants dals Sinis èn stads pertutgads. En tut sajan probabel fin 2'000 uffants vegnids plazzads en in'autra famiglia u instituziun.
Ils uffants deplazzads – ch'èn creschids si isolads da l'atgna famiglia – hajan pli tard per part pers l'autonomia da decider. Ins haja en lez cas mess els en instituziuns ed impedì ch'els maridian. Schizunt sterilisaziuns haja dà en singuls cas. Pir ils onns 1970er e 1980er haja dà adina dapli crititga dal public per quest tractament e pretensiuns politicas per giustia per las unfrendas.
Purtar giustia a las unfrendas
La cumissiun federala cunter rassissem vul sclerir cun ils pertutgads, tge mesiras ch'ins po prender per pudair s'occupar cun quest chapitel stgir da l'istorgia .
Questas mesiras ha la cumissiun gia prendì sur ils onns:
- 1983 ha il Cussegl federal publitgà il rapport «Pievel viagiant en la Svizra – la situaziun, ils problems, recumandaziuns». L'onn 1998 ha el lura plinavant creà in studi istoric davart las activitads da l'ovra d'agid «Kinder der Landstrasse».
- Dapi il 1986 datti mintg'onn ina contribuziun federala per l'associaziun «Radgenossenschaft der Landstrasse » e dapi il 1997 era per la fundaziun «Zukunft für Schweizer Fahrende».
- Il 1988 e 1992 ha il Parlament federal approvà en incumbensa dal Cussegl federal ina summa dad en tut 11 milliuns francs sco indemnisaziun per las unfrendas.
- 2013 ha il Cussegl federal dumandà per perdun tut ils pertutgads dal plazzament extrafamigliar e tractament inuman.
- Dapi 2014 datti la lescha federala per la rehabilitaziun da persunas ch'èn internadas administrativamain. Plinavant è vegnì stgaffì in fond per l'agid immediat.
- 2017 è lura suandada la lescha davart l'examinaziun las mesiras sfurzadas per «proteger» las persunas pertutgadas ed il plazzament extrafamigliar ch'han gì lieu avant il 1981. Quella prevesa contribuziuns solidaricas, cussegliaziuns e sustegn per ils pertutgads.
La cumissiun federala cunter rassissem è vegnida implementada dal Cussegl federal l'onn 2014 per sclerir la basa legala dal plazzament administrativ en Svizra enfin il 1981.
Or da l'archiv:
D'ina moderna furma da mez-nomads ha RTR rapportà il 2019. Scolars e scolaras da la Bassa midan cun lur famiglia mintgamai suenter in mez onn il domicil e la scola per pudair profitar da l'enviern en l'Engiadina: