Siglir tar il cuntegn
video
Bilantscha dal luf en Grischun l'emprim quartal 2024
Or da Telesguard dals 29.04.2024.
laschar ir. Durada: 2 minutas 51 Secundas.

Situaziun luf en il Grischun La survista dal luf en il GR – il fanadur ha purtà in nov triep

Il mument datti almain 12 trieps da lufs en il chantun Grischun. Sch'il triep dal Beverin exista anc è intschert, novas spetgan ils respunsabels dal chantun cun l'andament da la stad. Ils mais avrigl fin zercladur n'ha il chantun sajettà nagins lufs. L'avust hai dà ina nova lubientscha da sajettar.

Cun la stad vegnan ils luffins

En il decurs dal fanadur ha l'Uffizi da chatscha e pestga dal Grischun constatà en pliras regiuns da nov lufs giuvens – uschia era tar il nov triep Älpetli en il Partenz. In grond dumber da luffins hai cunzunt dà tar ils trieps da Stagias, dal Vorab e da Calderas. En tut ha il chantun dumbrà questa stad fin la fin da fanadur 33 novs luffins da sis trieps sin territori grischun.

Strategia da regulaziun

Durant la chatscha auta e speziala l'atun 2024 duain ils chatschaders e las chatschadras sustegnair la surveglianza da chatscha tar la regulaziun dals lufs en il Grischun.

La chatscha sin lufs

Avrir la box Serrar la box

Cun la nova ordinaziun da chatscha dastgan lufs vegnir regulads en Svizra tschintg mais da l'onn, dal prim da settember fin ils 31 da schaner. En Grischun duain ils chatschaders e las chatschadras sustegnair la surveglianza da chatscha tar la regulaziun da lufs.

  • Durant la chatscha auta e la chatscha speziala. I na vegn betg a dar ina chatscha speziala da lufs.
  • Sustegn da sajettar entirs trieps ed animals individuals, betg tar la regulaziun d'animals giuvens.
  • Ils chatschaders e las chatschadras na dastgan betg salvar ils lufs sajettads (naginas trofeas).
  • Sa participar pon chatschaders e chatschadras ch'absolveschan ina saira d'instrucziun.
  • Il chantun decida tge lufs che dastgan vegnir sajettads tenor lubientscha da la Confederaziun.

L'emprim mez onn dal 2024 en curt

  • Cun resguardar il nov triep Älpetli ch'il chantun ha annunzià en il decurs dal fanadur, quintan las autoritads cun almain 12 trieps sin il territori grischun. Da l'autra vart è la regiun dal Beverin pli pauc populada da lufs, almain na datti nagins fastizs che plidassen per l'existenza d'in triep. Nagins segns per midadas pli grondas ha il chantun dals trieps che sa chattan en la Surselva. Quai èn ils trieps da Stagias, da Valgronda e dal Vorab.
  • En la regiun tranter Tavau, Lai, il Surses e Bravuogn èn sa chasads ils qautter trieps da Muchetta, Calderas, Corn da Lantsch e Jatzhorn. En tut 10 luffins hai dà tar ils trieps da Muchetta e Calderas. Ed ils animals dal triep da Calderas ha l'uffizi da chatscha pudì identifitgar pli da rudent en il segund quartal dal 2024. Dapli detagls datti era dal triep dal Fuorn, ed en auters territoris engiadinais han ins constatà diversas giadas la preschientscha da lufs. A Puntraschigna hai dà il segund quartal in inscunter tranter in um cun in chaun ed in luf, sin ina distanza da circa 30 meters. Tras la glisch d'in auto che s'avischinava saja il luf lura ì davent, scriva il chantun.
  • A Brusio en il Puschlav po la surveglianza da chatscha sajettar in luf singul. Quai ha il chantun decidì l'entschatta da l'avust, suenter che l'animal ha attatgà e blessà grevamain in poni. La lubientscha vala per 60 dis, sajettar il luf dastgan ils responsabels sulettamain en la regiun nua che l'animal sa mova normalmain.
audio
Lufs – rapport da l'emprim quartal 2024 cun Arno Puorger
ord Actualitad dals 29.04.2024. Maletg: Keystone
laschar ir. Durada: 2 minutas 46 Secundas.

In nov triep, ed ensainas da dumonda

Il fanadur ha il chantun constatà in nov triep en il Partenz, e numnà quel Älpetli. Quai è il 12avel triep da lufs confermà en il Grischun. Sco triep vala tenor il chantun ina gruppa da trais lufs ch'èn ensemen da viadi. Gia ils emprims mais da l'onn hai dà fastizs dad almain dus lufs en la regiun. Cun l'observaziun d'almain trais chagniels po l'uffizi confermar l'existenza dal triep.

Dapi la regulaziun dal triep dal Beverin datti tenor il chantun strusch pli indizis da preschientscha da lufs, malgrà che la regiun vegn survegliada en la medema moda e maniera sco auters territoris. Plinavant na dettia nagins indizis per dapli che dus animals. Uschia n'èsi betg cler sch'igl exista propi anc in triep. Novas infurmaziuns pudess purtar la stad, cun forsa constatar novs luffins. Fin la fin dal fanadur n'è quai dentant anc betg stà il cas.

L'uffizi ha gia pli baud constatà che la preschientscha da lufs al Wannaspitz è sa reducida suenter ch'il bab dal triep era vegnì sajettà. Entant ch'i dettia anc lufs en il territori, na quintia quai betg pli sco triep. Il bab dal triep era vegnì sajettà, perquai ch'ina persuna nunenconuschenta aveva blessà el. Avant ha l'uffizi gia regulà il triep e sajettà ina luffa ed in luf giuven.

Triep da Stagias

Il luf dominant da Stagias ha bandunà il triep ed è da nov en il territori enturn il Piz Beverin. Enstagl è in luf oriund dal Tessin il schef dal triep, ensemen cun ina luffa oriunda dal triep da Stagias. Il fanadur ha il chantun constatà almain otg luffins en il territori. Il triep da Stagias duai vegnir eliminà cumplettamain. Gia l'avust 2023 avevi dà ina dumonda da regulaziun dal chantun pervia dad «activitad da donn speziala». Il triep ha tranter auter era stgarpà ina sterla sin l'Alp Nalps en Val Tujetsch. Entant èsi gartegià la primavaira 2024 da fermar in emettur vi d'ina luffa dal triep, sin il territori da la vischnanca da Medel. La luffa è tenor l'analisa genetica naschida il 2023 tar il triep da Stagias

Premissas per sajettar in luf (ordinaziun revedida)

Avrir la box Serrar la box

Tenor l'ordinaziun federala da chatscha dastga in luf singul vegnir sajettà, suenter ch’el accumplescha ina da las suandantas premissas:

  • stgarpà entaifer quatter mais 25 animals da niz pitschens
  • stgarpà entaifer in mais 15 animals da niz pitschens
  • stgarpà entaifer quatter mais sis animals da niz pitschens, sch'igl ha pli baud gia dà donns entras lufs
  • stgarpà u blessà gravamain in animal da niz grond
  • en cas da privel considerabel per l'uman

Sco animals da niz gronds valan las spezias bovinas, equestras e camelids dal mund nov – tranter auter èn quai vatgas, chavals, asens, camels e lamas. E las reglas valan mo sche mesiras da protecziun supportablas èn gia avant maun.

Lufs d'in triep dastgan vegnir sajettads sche quel:

  • ha stgarpà entaifer quatter mais otg animals da niz
  • è sa reproducì en il medem onn

Maximalmain la mesadad dals chaniels dastgan vegnir sajettads, en regiuns cun plirs trieps maximal dus terzs. En regiuns cun plirs trieps dastga era vegnir sajettà in luffin da l'onn passà sch'il triep n'ha nagins pitschens l'onn ch'el chaschuna donns.

Sch'i sa tracta d'in luf ch'appartegn ad in triep è ina lubientscha dal BAFU necessaria per pudair sajettar. Tar in luf singul dastga il chantun dar la lubientscha da sajettar senza consentiment da l'Uffizi federal d'ambient.

Quai è be in extract da l'ordinaziun senza tut ils detagls.

Triep dal Fuorn

Gia il segund onn en fila hai dà pitschens en quest territori, ed era quest onn ha il chantun pudì constatar trais novs luffins. Il mastgel e la femella sin il Pass dal Fuorn èn là dapi il 2016. Ils lufs geniturs han ins pudì cumprovar geneticamain. Cun la reproducziun da la stad 2023 ha l'Engiadina gì l'emprima reproducziun da lufs dapi passa 100 onns.

Triep da Muchetta

Ils 19 da zercladur ha la surveglianza da chatscha pudì confermar trais lufs pitschens tar il triep che viva sin il territori da las vischnancas Bravuogn, Filisur, Schmitten e parts da Tavau. Suenter la mort da l'anteriura luffa dominanta l'entschatta dal 2024 èsi nuncler, tge femella che ha procurà per ils pitschens. Il bab è tenor la supposiziun dal chantun il luf dominant d'enfin uss.

Triep da Calderas

Gist set novs luffins han il luf e la luffa dominanta dal triep che sa mova d'omaduas varts da la Gelgia da Mulegns fin a Casti, e vinavant en il sid da l'Alvra fin a Sola. Ils geniturs ha il chantun pudì conferma a moda genetica en il decurs da la primavaira. Quai ha era gidà d'identifitgar dus ulteriurs lufs dal triep cun l'annada 2022. In da quels animals, ina luffa, viva actualmain en la regiun da l'Engiadin'Ota.

Triep da Valgronda

Per almain in luffin è creschì il triep che sa mova tranter Mustér, Glion e vers sid da la Lumnezia en sur il Glogn ora. La fin dal 2023 sa cumponeva il triep tenor il chantun da trais animals. Il mastgel dal triep ha ditg purtà in emettur da GPS, quel è dentant crudà ora mez december ord raschuns nunenconuschentas. Il luf viva dentant anc, sco in maletg d'ina trapla fotografica mussa. Duas luffas giuvnas aveva l'Uffizi da chatscha sajettà ils 31 d'avust 2023 pervia da stgarps, in terz luf giuven è vegnì sajettà il november. Cunquai è la regulaziun da quest triep stada finida per questa perioda.

Triep dal Vorab

Quest triep duai vegnir eliminà cumplettamain. El ha ses territori tranter Vuorz, Trin, Valendau e Versomi. Dapi ils 15 da fanadur sa il chantun d'almain otg novs chagniels dal triep. L'onn passà avevi gia dà set chagniels. In luf dal triep era vegnì tschiffà ils 8 d'avust 2023 d'in auto e vegnì blessà mortalmain. L'onn 2023 era quest triep creschì sin set lufs. En tut eran trais lufs (dus giuvens ed in pli vegl) vegnids sajettads en la perioda da regulaziun 2023/24.

Triep da Moesola

Il triep ch'è sin il territori da la vischnanca da Mesauc e Valragn n'ha anc nagins lufs pitschens questa stad. Dapi l'atun 2023 han ils guardiaselvaschina sajettà quatter luffins dal triep – quai cun lubientscha da la Confederaziun pervia da stgarps d'animals da niz. La fin da l'onn dumbrava il triep sco l'onn avant tschintg lufs. Il luf dominant avevan las autoritads sajettà l'onn 2022 senza la lubientscha da la Confederaziun.

Triep dal Beverin

Era il segund quartal dal 2024 n'han ins chattà nagins fastizs per l'existenza da pli che dus lufs en il territori – uschia na vala quella preschientscha betg sco triep. Il fanadur 2023 eran dus lufs giuvens vegnids cumprovads, e geneticamain avevan ins cumprovà ina luffa ed in ulteriur luf giuven. En il territori duain tut ils animals vegnir eliminads. L'entschatta dal november 2022 aveva l'uffizi da chatscha sajettà il luf dominant perquai ch'il triep aveva stgarpà animals da niz. Avant ch'il chantun ha cumenzà a regular il triep dal Beverin d'antruras, cumpigliava quel en tut 13 animals.

Ulteriurs trieps

Tar il nov triep da l'Älpetli ha il chantun confermà ils 21 da fanadur 2024 trais luffins. Ina persuna privata ha observà ils trais pitschens dal triep che sa chatta sin il territori da la vischnanca da Claustra. Anc naginas novas da pitschens lufs datti (stan la fin da fanadur) per ils trieps dal Corn da Lantsch en la regiun lunsch enturn Lai, per il triep dal Jatzhorn a Tavau, per il triep da Glattwang en il Partenz e per il triep da Rügiul a Poschiavo.

Fotografias ed autras cumprovas per in luf singul ubain in pèr ha il chantun da pliras regiuns, tenor il rapport dal segund quartal. Uschia datti maletgs da dus lufs al Calanda, fatgs d'ina trapla fotografica. L'Engiadina ha dasper il triep dal Fuorn er anc auters lufs. Adina puspè han persunas vis en l'Engiadina Bassa almain dus lufs. Ed en l'Engiadin'Ota sa mova in pèr savens en la regiun tranter las vischnancas da S-chanf e Samedan. In singul luf sa chatta savens sin in territori tranter Puntraschigna ed il pass dal Bernina.

En la Mesolcina han ins constatà almain dus lufs, che pudessan viver independent dal triep da Moesola. Ed al cunfin dal Grischun cun il Tessin giudim la Mesolcina sa mova in mastgel gia dapi la primavaira 2022. En la Bregaglia cuntinueschan las observaziuns da dus lufs ch'èn ensemen da viadi.

Situaziun da partenza a partir da la reproducziun dals lufs il 2023

L'onn 2023 hai dà en 11 da 12 trieps da lufs en Grischun ina reproducziun cun en tut almain 51 chagniels. Quai èn dapli ch'il dubel cumpareglià cun l'onn 2022, lura avevi dà bun 20 chagniels. Quai ha l'Uffizi da chatscha e pestga annunzià en ses rapport da la fin da december.

Cun la midada en l'Ordinaziun federala da chatscha da l'entschatta da december dastga il chantun sajettar preventivamain lufs. La fin da november ha l'Uffizi federal da l'ambient dà la lubientscha d'eliminar quatter trieps en il chantun Grischun. Quai pertutga ils trieps da Stagias, Vorab, Beverin e Corn da Lantsch.

Era regular dastga il chantun ils trieps da Rügiul e dal Jatzhorn. Tut en tut han ils e las guardiachatscha sajettà tschintg lufs en l'emprim quartal dal 2024.

La chatscha sin ils lufs da Stagias, Vorab, Jatzhorn e Rügiul è per il mument sistida, quai suenter in recurs da las organisaziuns da l'ambient.

Sper ils lufs ch'èn vegnids sajettads en il rom da la regulaziun, hai era dà ulteriurs cas ch'in luf è crappà.

L'onn 2023 èn 267 animals vegnids stgarpads entras lufs. L'onn 2022 èn cun 517 dubel uschè blers animals vegnids stgarpads. Per la stad 2024 fin la fin da fanadur ha il chantun annunzià totalmain 82 nursas u chauras stgarpadas, ed in animal da niz grond han lufs era stgarpà.

Regulaziun levgiada

La lescha da chatscha revedida è ida en vigur il prim da settember 2023. Gia dapi il prim da fanadur è l'ordinaziun revedida en vigur. Quella fa pli lev da sajettar lufs. A partir dal prim da december pon ils chantuns regular ils trieps proactivamain, quai munta senza ch'igl ha dà stgarps. Igl è alura era pussaivel da sajettar entirs trieps.

Regulaziun da lufs problematics

Dals trais lufs problematics che n'eran betg part d'in triep è vegnì sajettà in il schaner 2022 sin il territori da Cumpadials, el aveva stgarpà il 2021 in vadè. Ils 24 da settember 2023 ha in chatschadur cun autorisaziun dal chantun pudì sajettar ina luffa. Ella era part d'in pèrin ch'ha chaschunà donns sin la Börteralp sin il territori da Claustra.

Era la luffa veglia dal Calanda ha l'Uffizi da chatscha sajettà pervia da ses mal stadi fisic e pervia d'ina mancanza da distanza e cumportament da fugia envers umans. L'examinaziun da l'animal ha mussà, ch'igl è vegnì sajettà duas giadas sin el. Pervi da quest agir illegal ha il chantun purtà plant pervia da fraud.

Co sa cumportar envers il luf?

Avrir la box Serrar la box

Tgi ch'entaupa in luf duai

  • star airi e restar ruassaivel, pertge sch'il luf remartga in uman, s'allontanescha el normalmain. Sch'il luf na fugia betg, alura èsi bun da sa far attent cun ferma vusch e da sa retrair plaunsieu
  • betg s'avischinar al luf – era betg per far fotografias
  • betg suandar in luf
  • guntgir lieus nua ch'ils lufs han pitschens
  • betg pavlar lufs
  • dustar mangiativas e rument p.ex. suenter grillar per ch'il luf na vegnia betg attratg
  • tegnair sut controlla il chaun ubain avair el vid la corda
  • annunziar a la guardiaselvaschina lufs cun cumportament problematic, selvaschina stgarpada ubain donns e conflicts

Funtauna: Uffizi da chatscha dal Grischun

RTR actualitad 12:00

Artitgels legids il pli savens