Intginas locuziuns na pon ins betg translatar. I na dat simplamain betg ina varianta correspundenta per tudestg, talian u franzos. Qua sut chattais Vus quatter locuziuns ch'i dat be per rumantsch:
Il territori rumantsch cumpiglia las regiuns al Rain Anteriur (Surselva), parts da las regiuns al Rain Posteriur (Sutselva), il Surses e la Val d'Alvra (Surmeir), l'Engiadin'Ota, l'Engiadina Bassa e la Val Müstair. Ils abitants da questas regiuns discurran tuts in agen idiom che vegn era scrit: sursilvan, sutsilvan, surmiran, puter e vallader. Questa diversitad è il resultat da l'isolaziun anteriura da bleras vals grischunas e da differenzas confessiunalas. Ultra dals idioms datti numerus dialects sco per exempel il rumantsch da Domat, il tuatschin (dialect da la Val Tujetsch) u il bargunsegner (dialect da Bravuogn).
Danunder vegn Reto?
Il «reto» en retorumantsch vegn da la regiun e dal pievel dals Rets ch'abitava dal temp dals Romans en il territori ch'è uss il Grischun. Ils Romans han dà a la regiun il num «Raetia», sin basa dal pievel ch'era gia là.
La lingua «retorumantscha» na vegn dentant betg da la lingua dals Rets, mabain deriva dal latin, è pia ina lingua romana.
Il svilup dal rumantsch
-
Bild 1 von 2. Dal latin èn sa sviluppadas diversas linguas, tranter auter era il retorumantsch che sa sparta era en quatter gruppas. (dapli da quellas plinengiu). Bildquelle: Lia Rumantscha.
-
Bild 2 von 2. Ina cumparegliaziun dal tratgs cuminaivels e da las differenzas tranter las linguas romanas. Bildquelle: Lia Rumantscha.
Las quatter gruppas retorumantschas
Ils Ladins da las Dolomitas (Italia): Questa gruppa quintava l'onn 2000 radund 30'000 olmas. Ils Ladins da las Dolomitas abiteschan enturn il Pass dal Sella en pliras vals da las Dolomitas: Badia/Marom, Gherdeina (Gardena, Fodom e Fassa. Lur problem è ch'els abiteschan, malgrà lur vischinanza geografica, en trais provinzas talianas e giaudan, cun excepziun da la provinza autonoma da Bulsaun (Bolzano), paucs u insumma nagins dretgs.
Ils Furlans (Italia): Il Friul quintava l'onn 2000 circa 500'000 abitants ed abitantas che discurran furlan che vala sco lingua rumantscha (per talian ladino). Latiers vegnan anc ca. 300'000 persunas ch'abiteschan en l'exteriur. Da quellas abitan entiras colonias d'emigrants en l'Argentina. Auter ch'en il Grischun vegn il furlan discurrì en la planira en il conturn da la citad dad Udine.
Ils Ladins da las vals Sol e Non (Italia): Questa gruppa n'exista strusch pli. Ella è vegnida italianisada pulit.
Ils Rumantschs dal Grischun (Svizra): Els quintan oz anc circa 41'000 persunas, sch'ins quinta tut quels ch'èn repartids en l'entira Svizra. Era la gruppa dals Rumantsch dal Grischun è en grond privel da vegnir separada en duas parts causa la germanisaziun da la Val Schons e da la Tumleastga.