Durant la stad e la primavaira da l'onn 1944 sgola l'aviatica militara americana missiuns cun per part varga milli aviuns encunter la Germania. Tar ina da quellas missiuns ha il bumbardader cun il surnum «Champagne Girl» in accident, uschia ch'ils pilots emprovan da sa spindrar en Svizra. La «Marella» ha reconstruì quest davos sgol dal bumbardader: Tge è capità las davosas uras avant la crudada? Tge vegn suenter? Stefan Näf che ha rimna testimonis e documents davart quest eveniment, parta sias retschertgas. E pliras perditgas sursilvanas sa regordan dal mument dramatic sco er dal inscunter cun ils Americans e lur paracrudaders da saida.
L'accident dramatic sur la Germania
L'equipa dal «Champagne Girl» sgola quai 19 da fanadur 1944 sia 13avla missiun. Suenter missiuns sur Bordeaux, Toulouse, Berlin, Hamburg e Minca suonda quai di in'attatga sin ina plazza aviatica da l'aviatica militara tudestga a Lechfeld en il vest da Minca. Ils umens cumbattan sut cundiziuns extremas: Sin 8000 meters en l'aviun cun fanestras per part avertas èsi minus quaranta grads. Auter ch'ils pilots ha l'entira equipa la pussaivladad da sa defender. 12 mitraglias spetgan repartidas en l'entir aviun sin l'inimi tudestgs. Il bumbardier che sesa davanttiers el nas da l'aviun è responsabels per las duas tonnas e mez bumbas en il venter da l'aviun. Las preits d'aluminium èn uschè finas ch'ins savess chatschar atras in teirastrubas senza problems. Per surviver dovran ils umens oxigen: 30 secundas senza oxigen munta parder la schientscha, duas minutas senza oxigen, munta la mort. Vestgadira speziala ord tgirom cun futteral da launa protegì l'equipa dil freid. Il fraid è in inimi nunvesaivels. I dat savens blessuras da scheladiras.
Ils aviuns na sgolan betg direct encunter Lechfeld. Quai per betg tradir il lieu exact ch'els vulan attatgar. Perquai sgola la furmaziun tar il uschenumnà punct inizial pli lunsch en il vest da Lechfeld, per suenter midar direcziun per l'attatga. Il bumbardier dumonda curt avant l'inschignier da far in check ed d'avrir e serrar la lucca per laschar crudar las bumbas. Curt suenter tuffa da fim. Il motor da la lucca ha piglià fieu, l'inschignier po dentant spert stizzar quel.
Curt suenter, enturn las 8:00, temp svizzer, fan ils aviuns il manever per midar la direcziun. L'entira furmaziun fa la storta encunter Lechfeld. Tuttenina datti ina pitgada, l'aviun vegn scurlà atras. In auter aviun american ha laschà pigliar l'ala dal «Champagne Girl». L'auter aviun cun il surnum «Bunky» vegn taglià dapart dals propellers e croda en la profunditad. L'entira equipa mora. La «Champagne Girl» vegn en ina spirala e croda. Ils pilots ston dar tut per vegnir da tegnair l'aviun grevamain donnegià. Nagin da l'equipa è blessà. Cun cletg vegnan els da far quai, ma in sgol anavos en l'Engalterra n'è betg pli pussaivel. Ils pilots sa decidan da sa salvar en Svizra. Il Lai da Constanza serva sco punt d'orientaziun. Il navigatur vesa il Rain e di als pilots da suandar lez. L'aviun vegn enfin la Ruinaulta ed ils Americans han nagin'autra letga che da siglir giu cun il paracrudada.
Quai è stà ensatge orribel sco quels èn tuttenina vegni nauagiu.
Curt avant Valendau dat il pilot l'ordra da siglir. Ils nov umens sa tschentan per la gronda part a Sagogn, nua che la populaziun di ad els ch'els èn en Svizra. La missiun da sa spindrar e gartegiada, l'entira equipa ha survivì. L'aviun sgola cun l'autopilot vinavant ed explodescha tar l'Inneralp a Sursaissa.
Co i va vinavant cun l'equipa suenter ch'ella vegn internada, tge che schabegia cun ils paracrudadas dals Americans e daco ch'ils uffiziers planiseschan ina fugia? Las respostas èn d'udir en la «Marella».
Stefan Näf, il passiunà da l'aviatica
La «Marella» na fiss betg stada pussaivla senza Stefan Näf che ha retschertgà davart il bumbardader è sia equipa. Dapi 30 onns visita el il lieu da la crudada nua ch'i ha gì tocca da l'aviun enfin ils davos onns. Il passiunà rimna la tocca e cataloghisescha quella. Plinavant ha el tschertgà davent dals onns otganta ils commembers da l'equipa ch'el ha chattà entras la Swiss Interness Association, l'uniun dals anteriur internai Americans durant la Segunda Guerra mundiala.
Il pli bel è cura ch'jau chat in toc e sai tge toc che quai è ch'jau enconusch la persuna che ha manischà quel.
La valur archeologica dals bumbardaders americans
Savevas ch'i schai anc enturn tocca d'aviuns da cumbat da la Secunda Guerra mundiala en la muntogna grischuna? En tut en nov aviuns americans crudads en Grischun, ils blers durant la stad 1944. Ed uschia datti anc quels relicts da quest temps. Amaturs da l'aviatica istorica van a visitar quels lieus ed els prendan per part era cun da quella tocca.
Sco Servetsch archeologic essan nus responsabels per il patrimoni istoric ed archeologic e latiers appartegnan quels relicts sco tocca d'aviuns crudads durant la guerra.
Tenor l'archeolog chantunal, Thomas Reitmaier, èn ils lieus da las crudadas d'aviuns e la tocca che schai là daventadas impurtantas perdetgas per sa regurdar vid l'istorgia collectiva svizra. Il Servetsch archeologic è en stretg contact cun ils rimnaders da la tocca d'aviuns, perquai ch'el vul savair nua che ils relicts materials sa chattan. Ma il servetsch è era avisà sin l'expertisa da quels rimnaders ch'enconuschan savens fitg bain l'istorgia sco ils aspects tecnics da quels aviuns.
