Quai enconuscha forsa l'in u l'autra: adina n'èsi betg cler, co ch'ins pronunzia tscherts pleds rumantschs. Surtut pleds ch'ins na dovra betg mintga di. La Pro Svizra Rumantscha vuless schliar quest problem. A partir da la fin da l'onn duess ins chattar sin pledarigrond.ch, sper las translaziuns, era mintgamai in audio cun la pronunzia. E quai en tut ils idioms ed en rumantsch grischun.
E betg mo Rumantschas e Rumantschs duessan profitar, declera Martin Cantieni da la Pro Svizra Rumantscha, ch'è il medem mument mainaproject, mabain era quellas e quels ch'emprendan rumantsch. E che hajan anc pli fitg il basegn da pudair tadlar sco ch'in pled vegn pronunzià. Ed ina terza finamira dal project saja da rimnar quellas datas rumantschas a moda sistematica, sco basa per sviluppar autras applicaziuns.
La lavur da registrar ils radund 200'000 pleds, en tut ils idioms e rumantsch grischun surpiglian sis pledadras, che hajan u lavurà sco acturas, che hajan experientscha da radio u che hajan uschiglio gia lavurà cun il microfon. Ed il segund punct impurtant saja, ch'ellas sappian bain rumantsch.
Ma, en Rumantschia ha prest mintga vischnanca in pau in'autra pronunzia. Il standard che vegn en il Pledari Grond è tenor quai, il colorit da la persuna che legia ils pleds. N'è quai betg in affront per ils auters colorits?
Per il tudestg svizzer datti l'expressiun dal «Bahnhofbuffet Olten», perquai che quel è precis tranter Turitg e Berna. Ed uschia in dialect in pau indefinibel. Ed era tar noss project avain nus empruvà da prender ina tscherta media. Betg ina varianta extrema, mabain ina che nus sperain che saja acceptada tar la blera glieud.
Bun, ils criteris per la tscherna da las pledadras fissan sclerids. E co vegnan ils audios dals pleds ussa per propi en il Pledari Grond? Per quai survegn Martin Cantieni sustegn da ses frar. Gion-Andri Cantieni guarda che tut funcziuna da la vart tecnica.
L’intenziun era, che tut quels process manuals, lungurus che dovran bler temp, sco tagliar davent l’entschatta d’ina registraziun, la fin anc ina giada tadlar, dar in num e chargiar si las datotecas ed insanua colliar ellas cun in pled dal dicziunari... Che tut quai ch’è atgnamain betg interessant e betg la lavur che nus vulain propi far, vegnia automatisà.
Per quai hajan las sis pledadras mintgamai survegnì in tablet ch'ha si ina applicaziun cun funcziun da registrar e che mussa tut ils pleds da l'agen idiom. Ed ils audios dals pleds che la pledadra dat liber vegnan lura sur la medema applicaziun tar la Lia Rumantscha. Là è Bettina Vital e ses team responsablas che las pronunzias sajan la finala correctas.
Las expertas che la Lia Rumantscha haja per ils differents idioms, giajan tras in pled suenter l'auter e controlleschian sch'els èn pronunziads endretg. Sche quai è il cas vegnan ils pleds dads libers. Sch'ellas haja in dubi u ina resalva, alura possian ellas trametter enavos il pled a la pledadra, cun ina remartga. Quella registreschia il pled lura, sin basa dal commentari, anc ina giada.
Ed i dettia era sfidas.
Nus avain decis da registrar las furmas per il mument masculinas dals substantivs e betg er anc la furma feminina. E là stuain nus tschertgar soluziuns forsa tecnicas, co ch'ins pudess lura er anc agiuntar la furma feminina.
I saja in project che haja er ina pluna sfidas. Ins fetschia quai per l'emprima giada. Quai veglia dir, ch'i saja era dad ir vidlonder uschia. Uschiglio na fetsch'ins betg insatge uschè. In'autra chaussa che vegnia a mancar, sajan las furmas conjugadas dals verbs. Per il mument vegn ins a pudair tadlar mo l'infinitiv.
E da discutar haja er adina puspè dà la pronunzia sco tala. Per exempel co ch'ins giaja enturn cun pleds internaziunalas, sco «architect».
Èsi da dir a moda pli puristica «ar-TGI-tect/ar-CI-tect». Sco autras linguas neolatinas. U duess ins restar plitost, jau di uss, «autentic» a nossa pronunzia rumantscha. Igl è oramai uschia ch'igl è pli derasà da dir «architect» a la tudestga.
Uschia contribuescha la Lia Rumantscha lur part, surtut en furma d'uras da lavur. Il rest dals custs da project che muntan radund 190'000 francs vegnian per gronda part finanziadas da l'Uffizi federal da cultura. Entant ch'ina segunda part vegnia da l'Uffizi da cultura grischun.
Davos las culissas tar ina pledadra dal project
Amez Turitg en ina da las milli vias lateralas è zuppà en ina curt interna in studio che producescha tuns per films. Qua entaup'ins regularmain ina Sursettra. Olivia Spinatsch, uriunda da Savognin. La vusch surmirana dal project per tadlar en futur la pronunzia dals pleds sin il Pledari Grond online.
Per vegnir tar la cabina da registraziun ston ins ir giu ina stgala erta ord betun grisch. In pusal per sa tegnair tschertg'ins adumbatten. En il tschaler dal studio, tranter boiler, lingias d'aua, in gril ed in ventilatur che spetga sin la stad, chistas e curunas cun si dal tutta sort rauba, è plazzada en la part davos dal tschaler ina gronda boxa da lain clar, ch'è per part surtratg cun taila grischa.
En quella cabina passenta Olivia Spinatsch ina gronda part da ses venderdis, per registrar pleds. Ed auter ch'ils tuns che la dunna cun chavels stgirs e blusa da jeans fa cun preleger concentradamain ils pleds al tablet sin la pitschna maisa davant ella èsi quiet.
Las paraids da la cabina da registraziun èn isoladas cun mattas da gumma alvas. Tge che para sin l'emprima egliada in pau improvisà, fa ch'i tuna bain. Durant la registraziun sesa Olivia Spinatsch sin ina sutga da biro, ella porta uregliers e sin l'autezza da la sia bucca è montà in microfon professiunal.
Mintgatant vegn'ins en in flow, alura giaja spert. Ins registreschia, taidlia e tramettia. Adina puspè. Lura vegn'ins da registrar fitg blers pleds.
Alura hai jau ina motivaziun da registrar adina dapli. Ma lura è tuttenina qua in dubi «hai jau fatg endretg?». Alura stoss jau ir enavos a tadlar. E tranteren stoss jau er ir or da quest «Kabäuschen». L'aria en qua è schon detg stitga. Alura vom jau in pau a pè e fatsch in pau ina pausa. E suenter fatsch jau vinavant.
Bunamain 25'000 pleds sto ella registrar enfin la stad. En in di vegnia ella da far enturn 1'400 pleds. Sch'ella lavuria set uras. Entant giaja quai detg bain. L'entschatta haja ella registrà en quel temp circa 1'000 pleds.
Jau sun qua e fatsch quints. Quant che jau stoss e quant sperta che jau sun e quant che jau stoss anc ...
Uss haja ella circa in terz dals pleds. Uschia ch'ella vegn a passentar anc intgins dis, en la pitschna cabina, en il tschaler dal studio da tun amez la citad da Turitg.