RTR ha intercurì il svilup ch'ha manà als cumins suverans e co ch'ina nova identitad sco lia è sa furmada a partir dal 15avel tschientaner. Plinavant avain nus dà in sguard sin co che la glieud sursilvana e grischuna han guardà enavos sin l'atgna istorgia tar las festas centenaras. E nus avain er dumandà: tge è mitologia e tge èn ils fatgs istorics? Quai avain nus fatg en in discurs cun l'istoricher e teolog Jan-Andrea Bernhard. El è professur titular a l'Universitad da Turitg, dentant er archivar da la vischnanca da Glion.
Fundaziun da la Lia Sura a Glion l'onn 1395
Concurrenza e carplinas tranter ils signurs, malsegirtad sin las vias ed ils pass che pericliteschan il commerzi, e nagin dretg per l'um «cumin»: Quai èn impurtantas raschuns ch'han manà a la fundaziun da la Lia Sura. Ed i va er per esser pli ferm envers l'uvestg da Cuira e per concentrar la pussanza sin l'agen territori.
Ils 14 da favrer 1395 vegnan Johannes da Glion (avat da la claustra da Mustér), Ulrich II, il barun da Razén ed il cont Albert de Sax-Mesauc ensemen a Glion per decider la Lia Sura. Ma quai na fan els betg persuls, tge ch'è in punct impurtant tenor l'istoricher e professur titular da l'Universitad da Turitg, Jan-Andrea Bernhard. L'avat vegn cun il cumin da Mustér ed er ils dus signurs vegnan cun lur pievel – per exempel il cont Albert de Sax-Mesauc vegn cun la glieud da la Val Lumnezia. Bain che mo ils trais exponents hajan suttascrit la brev da la lia, saja quai remarcabel e fitg impurtant d'accentuar.
Ins sa ch'i deva dapi var 1360 in cumin a Mustér. Quai è ina part da la democratisaziun.
La lia ha interess communabels ed ella serva a l'avat, als signurs sco er al pievel cumin. Quai saja tipic per quest temp, uschia Jan-Andrea Bernhard. Las reglas e normas pertutgan tuts, uschia ch'ils signurs, sco er l'um cumin pon ir davant dretgira tar derschaders nunpartischants. Trun daventa pli tard la sedia da la dretgira da la Lia Sura, pli tard numnada Lia Grischa.
La renovaziun a Trun l'onn 1424
La brev da la Lia Sura da 1395 stipulescha che l'engirament sto vegnir renovà mintga tschintg onns. Quai vaglia, malgrà che la lia è vegnida concludida per l'eternitad. Las renovaziuns duain succeder a Trun.
Pertge la renovaziun a Trun? Trun è entamez il territori, quai è mo logic.
Tar la renovaziun a Trun ils 16 da mars 1424 demussia la brev er il svilup democratic. Tar ils sigils vid la brev, sa chattan sper quels da l'avat e dals signurs, ils sigils da differents cumins.
La Lia Sura sa sviluppescha en il decurs dal temp. Novs Signurs, cumins e territoris vegnan vitiers. 1399 vegnan «Hohentrins» e 1406 la Val Schons vitiers. Il Mesauc suonda pir davent da l'onn 1480. Pli tard ha la Lia Sura – pli tard numnada Lia Grischa – suttascrit in contract cun la Glaruna. Quel ha surtut pertutgà il commerzi ed ils pass. Ch'i ha dà tals contracts mussian tenor Jan-Andrea Bernhard che la lia funcziunava.
Fundaziun dal Stadi da las Trais Lias a Glion
Malgrà che la Lia Grischa, la Lia da la Chasa da Dieu e la Lia da las da las Diesch Dretgiras èn colliadas entras lias, n'èn quellas anc betg unidas sco federaziun. Quel pass suonda l'onn 1524 cun la brev e la fundaziun dal Stadi liber da las Trais Lias ils 23 da settember a Glion. La victoria da las trais lias a la battaglia da Chalavaina encunter la chasa da Habsburg l'onn 1499 muntian ina independenza ed ina conscienza da sasez. L'occupaziun da la Vuclina l'onn 1512 munta che las trais lias han ina regiun subdita communabla.
Jau smin che senza la Vuclina na fiss il «Bundsbrief» betg stà uschè necessari.
Ils exponents da la Lia Grischa hajan collavurà fitg stretg, uschia l'istoricher Jan-Andrea Bernhard. Quai mussian per exempel la dumonda da la Vuclina, ma era las normas ch'èn vegnidas stipuladas en la brev da la fundaziun da l'onn 1524 a Glion. Ils deputads dals cumins da la Lia Grischa s'entaupan in onn avant per stipular artitgels per l'atgna lia. Quels èn quasi identics a quels che las trais lias stipuleschan in onn pli tard tar la fundaziun dal Stadi liber da las Trais Lias.
Las festas centenaras e la mitologia
Ils antenats sajan vegnids ensemen avant 600 onns a Trun per engirar sut l'ischi da la Lia Grischa. Durant l'invasiun franzosa l'onn 1799 haja in grenadier franzos sajettà sin quest ischi ed haja sinaquai spons sang. Ed er en la chanzun «A Trun sut igl Ischi» cun il text da Gion Antoni Huonder han quels antenats da far cun tirans. L'eveniment avant sis tschientaners ha gì lieu a Trun ed er ils Franzos han invadì la Surselva durant la guerra da coaliziun. Ma la tradiziun populara haja adina puspè raquintà detgas che na correspundian betg als fatgs istorics.
Il Stadi liber da las Trais Lias chala d'exister cun il temp da la Republica Helvetica e l'invasiun dals franzos l'onn 1799. I suonda il temp da la Mediaziun ed il Grischun daventa 1803 formalmain in chantun svizzer. Enfin la Constituziun da l'onn 1854 voteschan ils Grischuns vinavant tenor cumins e betg tenor votants, tge che sa mida lura.
En il 19avel tschientaner miran ils Grischuns e las Grischunas anavos sin lur atgna istorgia ed identitad. Ina consequenza dal naziunalissem conservativ da quest temp èn era las festas centenarias. A Trun datti per exempel l'onn 1824 ina festa cun til festiv ed er ina gronda festa a Cuira festivescha il centenari da la battaglia a la Chalavaina l'onn 1899. Quella glorifitgescha l'istorgia ed il mitus da l'erox Benedetg Fontana dal temp passà.
Nossa incumbensa è da demitologisar nossa istorgia ch'è per bler mitus e betg istorgia.
Igl è er il «tschentaner da las uniuns» che sa participeschan a questas festas. Betg mo en la Surselva naschan diversas uniuns cun in nov spiert da cuminanza. Uniuns da tir, chors e musicas vegnan fundadas. Cun bandieras e bler pump festivescha la societad burgaisa grischuna sia istorgia. Las poesias e chanzuns, surtut davent da 1850, celebreschan cun patos la mitologia: «Il pur suveran», «A Trun sut igl ischi», «La vendetga dils Grischs», ubain «A Chalavaina» appartegnan anc oz tar il repertori dals chors virils.
Per Jan-Andrea Bernhard che chanta sez en il Chor da la Lia Grischa èsi impurtant da pudair festivar ils centenaris cun quellas chanzuns. Ma i saja per el sco istoricher impurtant da differenziar tranter las detgas e la vaira istorgia che sa basa sin funtaunas istoricas.
