Infra bod desch ons sun tuot ils cumüns cun alfabetisaziun rumantscha tuornats inavo pro lur idiom, sco ultims ils cumüns da Surses, Lantsch ed Alvra. Quai voul dir cha l’alfabetisaziun in rg in tuot las scoulas rumantschas, decretada da suringiò suot la chappa da motivs da spargn, ha dimena definitivamaing fat naufragi.
Quai es stat pussibel be grazcha al squitsch da la Pro Idioms (fundada in schner 2011 in Engiadina, resp. favrer 2011 in Surselva) e seis bod 5000 commembers. El ha chaschunà cha la decisiun dal Grond Cussagl dal 2003, chi cuntrafaiva a la constituziun chantunala e dals cumüns, es gnüda revochada. Cun quai s’ha darcheu tgnü quint da la basa legala per mantegner e promouver ils idioms in scoula cun mezs d’instrucziun idiomatics per l’inter territori da tschep.
Quist success es collià cun ün grond ingaschamaint voluntari dals presidents, da las suprastanzas e da las gruppas da lavur chi han sacrifichà indombrablas uras da lavur per far frunt a tuot las tentativas dals aderents d’introdüer il rg in scoula.
In quist’occasiun laina ingrazchar fich a noss commembers ed a nossas commembras, chi’ns han sustgnüts cun lur fidela commembranza e cun lur sustegn moral, finanzial ed ideologic. Cha la populaziun dal Surses, Lantsch ed Alvra s’ha eir decisa per l’alfabetisaziun in lur idiom ans fa grond plaschair.
Las aspettativas da la Pro Idioms per l’avegnir sun uossa las seguaintas:
- La Pro Idioms spetta da la Regenza, dal Departamaint d’educaziun e da la Lia Rumantscha cun sias organisaziuns affiliadas cha las lezchas vegnan fattas in resguardond la voluntà da la populaziun rumantscha.
- Ils mezs d’instrucziun – sco eir oters prodots linguistics relevants per uffants – ston gnir realisats in maniera realistica, nempe resguardond in prüma lingia ils idioms e na sco fin uossa da princip impustüt il rg. Il Chantun es in dovair da cuntinuar culla producziun da mezs actuals e quai per tuot ils roms da scolaziun.
- La Scola ota da pedagogia (SAP) dal Grischun a Cuoira sto surtour daplü respunsabiltà in reguard a la cumpetenza linguistica idiomatica da mincha futur magister/futura magistra.
La Pro Idioms es satisfatta da la situaziun actuala, observarà eir in avegnir fich attentamaing il svilup illa politica linguistica dal rumantsch ed intervgnirà in cas da bsögn.
(fmr/dat) Suenter ch’il Surmeir ha era decis da turnar tar l’idiom en scola, sa tschenta la dumonda: Co vinavant? – Co vinavant cun la lingua scritta rumantscha? – Co promover ils idioms? – E tgenina plazza ha il rumantsch grischun?
La redacziun da la FMR ha la ferma persvasiun ch’i dovria ussa ina discussiun publica. E surtut ch’i dovria respostas co la cuminanza rumantscha duai insumma impunder en avegnir sias forzas, pertutgant la(s) lingua(s) scritta(s).
La FMR lantscha perquai la discussiun cun ina seria d’artitgels. A pled vegnan Matthias Grünert, professer per linguistica a l’Universitad da Friburg, la Pro Idioms Surselva/Engiadina che ha cumbattì per in return en scola tar ils idioms, Bernard Cathomas, l’iniziant da la lingua unifitgada rumantsch grischun, e Pia Plaz, schurnalista libra che dat era in sguard dad extern.
Ulteriuras contribuziuns, opiniuns e propostas èn fitg bainvegnidas (redacziun@fmr.ch). La FMR redigia e cumpilescha. Mo tant saja giavischà: I na va betg per in sguard enavos sin conflicts e sbagls e culpas. I va per il sguard enavant: Co vinavant cun la lingua scritta rumantscha? Sto il rumantsch insumma vegnir scrit? – Discutain da quai! I fa propi da basegn.
