En la situaziun actuala ves’ins in dilemma: co èsi da metter sut in tetg il basegn da scriver in rumantsch unifitgà en tschertas domenas ed il giavisch da bleras Rumantschas e blers Rumantschs da scriver lur idioms? Sch’il rumantsch è ina lingua uffiziala dal Chantun e da la Confederaziun, dovri bain ina furma scritta che represchenta l’entira Rumantschia. Ina necessitad d’ina tala furma en il mintgadi da las Rumantschas e dals Rumantschs na datti dentant betg. Il rumantsch grischun n’ha betg pudì persvader la gronda part da quellas e quels che discurran rumantsch, ni cun avantatgs d’effizienza communicativa, ni sco part da lur identitad. Per communitgar a moda effizienta vegn il tudestg preferì, sco part da l’identitad vala l’idiom.
La pratica ch'è s’etablida ils davos onns para da mussar la via per il proxim futur. Il diever activ dal rumantsch grischun n’è betg ina chaussa da mintgina e mintgin, mabain da tschertas gruppas. SchurnalistAs, translaturAs da l’administraziun chantunala e federala, promoturAs da la lingua sco er scolastAs san rumantsch grischun. Per las medias rumantschas e per l’administraziun ston tscherts texts vegnir scrits en la lingua unifitgada. Tgi che fa ina scola media u in studi cun rumantsch a la Scol’auta da pedagogia dal Grischun u a l’universitad, emprenda en gruppas cun persunas da differents idioms, nua ch’il rumantsch grischun è adattà per infurmaziuns en scrit. Betg bleras persunas d’instrucziun vegnan a duvrar il rumantsch grischun regularmain: quellas da las classas bilinguas a Cuira, Domat e Trin e quellas che lavuran en scolas medias ed autas. En las scolas idiomaticas ston ins be leger e tadlar singuls texts en rumantsch grischun, per che scolaras e scolars vegnian famigliarisads in zic er cun questa varietad.
La separaziun tranter spezialistAs e betg spezialistAs na para betg propi cuntentaivla. Ma forsa n’èsi betg da dramatisar il cuntrast. Uscheditg ch’i dat medias che sa drizzan a l’entira Rumantschia ed uscheditg che la scolaziun a partir d’in tschert stgalim reunescha glieud da differentas regiuns rumantschas, datti stgomis interrumantschs e la chapientscha tranter persunas da differentas regiuns vegn promovida. En quest context ha il rumantsch grischun sco furma scritta ina funcziun. Il rumantsch grischun è ultra da quai ina buna plattafurma per actualisar il stgazi da pleds a moda coordinada, cun il Pledari Grond ch’è er nizzaivel per tgi che dovra ils idioms (ed igl è da quintar ch’il potenzial da la pagina www.pledarigrond.ch vegnia sviluppà vinavant). Resumond pon ins dir: grazia a las medias, las scolaziuns e l’infrastructura linguistica tgirada da la Lia Rumantscha vegn la «clamra interrumantscha» che nus avain oz sustegnida vinavant. Co che la proporziun tranter quai che vegn scrit en rumantsch grischun e quai che vegn scrit en ils idioms vegn a sa sviluppar, è grev da predir.
Quai che po parair in success modest n’è betg da sutvalitar en la situaziun actuala dal rumantsch. Ordaifer las domenas che dependan pli directamain dal stadi ha il rumantsch ina posiziun flaivla, pia en l’economia privata, en blers secturs da la vita publica, en bleras uniuns etc. En vista da questa flaivlezza, ma er en vista da l’impurtanza che l’identitad e la cultura regiunala han per il rumantsch han ins tuttina cuntanschì insatge cun il rumantsch grischun. Represchentar la Rumantschia en texts uffizials e facilitar il stgomi tranter persunas da differentas regiuns en las medias ed en la scolaziun – quai è in success commensurà cun las pussaivladads da la cuminanza rumantscha.
Sche scolaras e scolars vegnan instruids en furmas scrittas ch’èn damanaivel da la lingua discurrida ha quai in avantatg per lur «economia da linguas», nua che la bilinguitad rumantsch-tudestga (u tudestg-rumantscha) munta gia ina sfida. En in conturn pluriling sto la promoziun dal rumantsch s’adattar adina puspè a las circumstanzas en las classas, a las differentas cumpetenzas da scolaras e scolars, ed ella sto er resguardar las praticas da linguas en il mintgadi, q.v.d. in diever savens limità dal rumantsch local u regiunal ed il tudestg (svizzer e da standard) sco lingua ferma en bleras domenas. Il tudestg è en mintga cas er gia preschent en la scola rumantscha: el vegn duvrà per sustegnair scolarAs che na discurran betg rumantsch a chasa sco er per infurmaziuns (chattadas en l’internet) che scolarAs elavureschan en la lecziun. Igl è pli simpel da dumagnar questa situaziun plurilingua entaifer la scola, sche la furma scritta dal rumantsch è pli damanaivel da quella discurrida ch’ins sto er promover.
Malgrà tut l’orientaziun regiunala da la Rumantschia resta il rumantsch grischun sco furma pratitgada en tschertas domenas, sco clamra tranter las furmas regiunalas ed er sco offerta per tgi che vul duvrar in rumantsch senza liom regiunal. En las medias vegn il diever probablamain adina puspè a vegnir negozià, en ils teams da schurnalistas e schurnalists ed en la communicaziun cun il public che vegn a dar ses resuns. Persunas privatas tschernan natiralmain la furma ch’ellas prefereschan, per ils motivs ils pli differents. En ina lingua che viva sper e cun ina lingua dominanta para quest spectrum da pussaivladads normal.
(fmr/dat) Suenter ch’il Surmeir ha era decis da turnar tar l’idiom en scola, sa tschenta la dumonda: Co vinavant? – Co vinavant cun la lingua scritta rumantscha? – Co promover ils idioms? – E tgenina plazza ha il rumantsch grischun?
La redacziun da la FMR ha la ferma persvasiun ch’i dovria ussa ina discussiun publica. E surtut ch’i dovria respostas co la cuminanza rumantscha duai insumma impunder en avegnir sias forzas, pertutgant la(s) lingua(s) scritta(s).
La FMR lantscha perquai la discussiun cun ina seria d’artitgels. A pled vegnan Matthias Grünert, professer per linguistica a l’Universitad da Friburg, la Pro Idioms Surselva/Engiadina che ha cumbattì per in return en scola tar ils idioms, Bernard Cathomas, l’iniziant da la lingua unifitgada rumantsch grischun, e Pia Plaz, schurnalista libra che dat era in sguard dad extern.
Ulteriuras contribuziuns, opiniuns e propostas èn fitg bainvegnidas (redacziun@fmr.ch). La FMR redigia e cumpilescha. Mo tant saja giavischà: I na va betg per in sguard enavos sin conflicts e sbagls e culpas. I va per il sguard enavant: Co vinavant cun la lingua scritta rumantscha? Sto il rumantsch insumma vegnir scrit? – Discutain da quai! I fa propi da basegn.