La populaziun dals Jenics - La vita emblidada dals viagiants

Sch’ins discurra da la cuminanza jenica ins savess per part era discurrer da la cuminanza emblidada. E quai n'è betg capità mo uschia: Sur 50 onns han la Svizra, ils chantuns, las vischnancas ed organisaziuns persequità las persunas jenicas. Per chapir tge ch’è capità durant quest temp, ha RTR discurrì cun Guadench Dazzi, in istoricher che ha avant 20 onns s'occupà intensivamain cun l'istorgia dals Jenics. En pli ha Patrick Waser raquintà da sia cultura jenica e sco ch’el è creschì si: cun tge pregiudizis, cun tge plaschairs e cun tge differenzas.

Istorgia dals Jenics dapi il temp medieval

Tenor l'istoricher Guadench Dazzi èn ils Jenics ina gruppa plitost serrada. Per che auters na chapeschian betg lur discurs, han els sviluppà in’atgna lingua – il jenic ch’è in mix d’autras linguas. En regiuns muntagnardas eran las persunas dependentas dals Jenics ch'èn passads da temp a temp per cumadar padellas, cuppas u per gizzar cuntels. Uschia è la convivenza per lung temp ida bain. Pli problematic èsi pir vegnì cun l’industrialisaziun. Tras quai hai dà en ils vitgs adina dapli stizuns. Ed era in’autra opiniun da quai, tge ch'in bun burgais è. L’idea era – in che paja impostas, in che stat en in lieu fix cun ils uffants che van a scola, ed in ch'è lavurius – uschia declera Guadench Dazzi las aspectativas da quest temp. Era en il Grischun è vegnì ditg, che la cultura dals Jenics saja ina antiquada u ina da pauca valur. La glieud na saja pervia da lur stil da viver betg pli stada giavischada. Uschia ha cumenzà la persecuziun dals Jenics. In ch’era involvì fermamain era Alfred Siegfried, il fundatur da l’ovra «Kinder der Landstrasse» da la Pro Juventute. El na vuleva betg che mulets, pia viagiants educheschian en questa cultura e cuminanza.

El ha alura purtà ils uffants ch'el ha identifitgà sco Jenics tar la polizia. Suenter èn quests uffants vegnids tramess en psichiatrias, tar purs sco forzas da lavur bunmartgadas, en chasas da sustegn u era en praschuns. La finamira era d’impedir il contact cun lur famiglia. Tar il program «Kinder der Landstrasse» èn passa 600 uffants vegnids plazzads en auters lieus – la mesadad eran uffants dal Grischun. Quai saja pertge che la psichiatria grischuna haja prendì si blers uffants. Il directur dal Waldhaus Cuira Johann Joseph Jörger ha pretendì, che quests uffants sajan violents, criminals ed alcoholichers. Il signur Siegfried ha guardà ch’el survegn la avugadia dals uffants, uschia ch'el possia decider. Las vischnancas han per gronda part acceptà quest agir da la Pro Juventute, cunquai che las vischnancas burgaisas avessan uschiglio stuì surpigliar custs socials. Per vischnancas pitschnas u paupras valevi d’impedir quest scenari, manegia Guadench Dazzi. En pli ha era la Confederaziun acceptà l’agir. Numnadamain era il president dal cussegl da la fundaziun da la Pro Juventute savens in cusseglier federal. Dal 1972 ha il schurnalist grischun Hans Caprez lura scuvert questa persecuziun dals Jenics e surtut dals uffants – e ha scrit quai en la gasetta Beobachter. Il 1973 han ins lura terminà il plazzament ester da Jenics, quai almain uffizialmain.

Patrick Waser – crescher si sco Jenic

En la famiglia da Patrick Waser fa la musica jenica ora ina gronda part da lur cultura. Els sunan ensemen il orgelet ed ils tacts da la musica da saut e buna luna. El è oz 33 onns vegl e stat cun sia famiglia cun dus uffants a Soloturn. Creschì si è el dentant e Cuira. Ed il num da famiglia Waser – ch’è in tipic num jenic – vegn da pli lunsch davent: Oriundamain da l’Ungaria enfin ch'in da ses perdavants ha prendì vischinadi a Morissen en Val Lumnezia. Quest num ha en intginas situaziuns fatg pli grev la vita a Patrick Waser. Per exempel sch’el ha cumprà insatge pli grond e vuleva pajar en ratas – aveva quai num che cun Wasers n'hajan els betg fatg bunas experientschas e che quels na pajan betg… En diversas situaziuns aveva el sco emprim da discurrer bain ses num avant ch’el ha survegnì tge ch’el vuleva. Era cun scriver annunzias per plazzas haja el sentì in dischavantatg cun ses num jenic.

A chasa han els dentant vivì tenor la cultura jenica: cun musica, cun lavurar ed era cun la lingua. Patrick Waser ha emprendì la lingua jenica da ses geniturs. A chasa han els dentant discurrì tudestg. A chasa tar ils Wasers vul dir en in'abitaziun – els èn jenics domiciliads. La differenza tar jenics viagiants è, ch’els na vivan betg en rulottas e n'èn betg da viadi. Il bab da Patrick Waser è pli baud anc i a vender da chasa a chasa. Per blers onns ha el era fatg sez e vendì chanasters. Pli tard haja el alura emprendì in auter mastergn, uschia ch’el pudeva finanziar la vita cun famiglia. Era da Patrick Waser ha il bab pretendì in emprendissadi. El ha emprendì spazzachamin, e lavura anc oz sin quest mastergn. Ses temp da scola ha el passentà cumplettamain en la scola publica. Betg sco ils Jenics viagiants – tar quels vegn savens in magister privat sin las plazzas. En scola era Patrick Waser l'unic Jenic, e là ha el udì chaussas positivas sco per exempel ch’els sajan leghers e fetschian buna musica. Dentant hai era dà remartgas negativas. Il num da viagiants discreditond «Zagrender» haja el udì savens.

Da plazzaments esters tras la Pro Juventute n'èn el e sia famiglia stretga mai stads pertutgads directamain. Dentant conuscha Patrick Waser bleras istorgias orriblas: per exempel d’in ami dad el ch’è en il rom dal project «Kinder der Landstrasse» vegnì mess en acid – uss saja quel segnà fisicamain e psichicamain. In’autra istorgia è d’ina dunna ch’è vegnida sterilisada sfurzadamain. Questa saja suenter stada savens alcoholisada, sa regorda Patrick Waser. El persunalmain vul che tut las persunas ch’èn vegnidas donnegiadas da la Pro Juventute u d’autras instituziuns survegnan in'indemnisaziun.

Lavurar si l'istorgia

Mez favrer 2025 ha il Cussegl federal renconuschì che la persecuziun da las duas minoritads – ils Jenics e Sinti – è stada in «crim cunter l’umanitad». Ina expertisa giuridica ha examinà che la persecuziun tras varts uffizialas ed era da la Pro Juventute e l’ovra «Kinder der Landstrasse» n'era betg in genocid. L’intenziun d’eliminar las minoritads etnicas na saja pia betg stà il cas.