Las plumpas grondas, ina tradiziun da Zuoz
En Engiadina vegniva festivà la festa da Chalandamarz cun talacs e zampuns, stgellas che purs avevan per lur muaglia. Il cortegi vegniva partì en tenor la vegliadetgna.
A Zuoz ha la famiglia aristocrata Orlandi però introducì la plumpa gronda. La famiglia Orlandi, ina famiglia fitg bainstanta aveva cumprà in chastè enturn l’onn 1792 en il chantun Turgovia e là devi grondas plumpas gia pli lunsch. La famiglia Orlandi ha decis da cumprar quellas e manar a Zuoz, da quest temp era quai era in simbol per demonstrar il bainstar.
La prima plumpa en Engiadina Bassa
Era en Engiadina Bassa gievan ils uffants cun talacs e zampugns, nagin na possedeva grondas plumpas. La famiglia Schmidt a Sent ha midà questa tradiziun. Il bab da Balser Schmidt, Andri, era fascinà da l’istorgia da «Uorsin» scritta da Selina Chönz ed illustrada d’Alois Carigiet. Andri Schmidt ha retschavì sco regal ina plumpa, uschè ha el l’onn 1946 pudì ir sco emprim cun ina plumpa gronda a la festa da Chalandamarz.
Co pon ins differenziar las differentas stgellas?
Durant il cortegi da Chalandamarz portan ils uffants savens ina stgella per stgatschar ils spierts da l’enviern e per dasdar quels da primavaira. La furma, la grondezza ed er il tun da quella stgella è dentant adina in pau autra.
Gia emnas avant il di da Chalandamarz va la gronda part dals uffants tar ils purs en vischnanca per survegnir d’emprest ina stgella adattada. Brunsinas na ves’ins dentant betg savens, cun quai che quellas èn fitg delicatas e na cumportan era betg bain las temperaturas bassas.
Adatg: Las expressiuns pon variar da vitg a vitg!
Plumpa
-
Bild 1 von 2. La furma da la plumpa è radunda da davos enfin davant ed è savens surdorada. Il tun da la plumpa è cler e ferm. Las grondas plumpas paisan enturn 30 kilos. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 2. Bildquelle: RTR.
Marun
-
Bild 1 von 3. Il marun è surtut enconuschent a Zuoz e S-chanf. Vers la bucca dal marun datti anc in’unda sco ina goba da chamel, auter che tar la plumpa, nua ch’il venter è pli regular. Il material d’in marun è pli fin che quel d'ina plumpa, cunquai è el er pli lev. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 3. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 3. Bildquelle: RTR.
Talac
-
Bild 1 von 3. La furma dal talac è quadratica e quai da davos enfin davant. I dat differentas grondezzas. Il tun dal talac è metallic, da tola. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 3. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 3. Bildquelle: RTR.
Zampugn
-
Bild 1 von 3. Il zampugn sumeglia en sia furma in pau al talac. El è dentant pli grond. Savens ha il zampugn in battagl pli gross a la fin ed è da colur stgira. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 3. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 3. Bildquelle: RTR.
Brunsina
-
Bild 1 von 3. La furma da la brunsina è radunda, ha in tun fitg cler e bel. Ella vegn culada en in toc ord bronz, perquai paisa ella er bler. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 3. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 3. Bildquelle: RTR.
Roll
-
Bild 1 von 2. Il tun dals rolls enconusch’ins per exempel tar chavals che van cun schlitta. Cullas da metal cun ina cullina en dadens che sa muventan tar mintga moviment. Il sun dal roll è fitg fin e cler. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 2. Bildquelle: RTR.
Ultims sforz avant la festa
En las vischnancas che festiveschan il Chalandamarz èn las chanzuns fitg impurtantas. Ellas vegnan chantadas da giuven e vegl, emprendidas vegnan questas chanzuns en scola. A Samedan exerciteschan ils scolars e las scolaras sin la plazza da scola. Dentant betg be il chantar, er il chaminar en la gruppa sto esser emprendì.
Il senn da tut quests exercizis dals scolars e da las scolaras è da procurar per in Chalandamaz senza incaps.