200 onns suenter la primascensiun ha RTR accumpagnà in'alpinista e trais alpinists sin il Tödi. In team è partì da la vart grischuna a Trun e tschel team davent dal chantun da Glaruna a Hinter Sand. Lur finamira: s'entupar sin il Piz Russein – il pli aut punct dal Tödi sin 3'612 meters sur mar – nua ch'els sa vesan per l'emprima giada. L'ascensiun è vegnida documentada cun cameras e vegn raquintada en ils Cuntrasts l'emprim da settember.
Il team grischun
Aluis Tambornino (1962), Trun
L’emprima gia è Aluis stà sin il Tödi cun 19 onns, dapi lura va el 2 fin 3 giadas ad onn siador. Aluis Tambornino è scolast al Center da furmaziun Surselva. Là instruescha el rumantsch, tudestg ed istorgia.
Flurin Maissen (1957), Trun
Flurin è en tut stà 50 fin 60 giadas sin il Tödi, l'emprima giada gia cun 17 onns. Bleras da quellas ascensiuns ha el fatg ensemen cun Aluis. Flurin Maissen è ensemen cun ses frar Curdin mainagestiun da la Scrinaria Maissen a Trun.
Il team glarunais
Alice Konzelmann (1952), Glaruna
Avant 15 onns è Alice Konzelmann stada l’emprima gia sin il Tödi, ella è immediat s’inamurada en il piz. Dapi lura va ella regularmain duas giadas ad onn sin «ses» culm. Enturn culiez ha ella ina chadaina cun il profil dal Tödi ed vi dal maun in ané cun il Tödi. Alice Konzelmann è dermatologa, ella pratitgescha anc adina.
Ueli Frei, Glaruna
Ueli è guid da muntogna e maina dapi onns regularmain giasts sin il Tödi. Sper sia lavur sco guid en ils culms fa el era lavurs en suga sin plazzals industrials.
Barat da regals
En lur satgados ha mintga team in regal per ils collegas da tschella vart dal Tödi. Il team glarunais ha per ils Grischuns in ponn tipic glarunais plain delicatessas da la Glaruna. Il regal dals Grischuns è ina ischetta charnpiertg en memoria als dus erox da l’emprima ascensiun, ch’han avant 200 onns laschà enavos la cutga da lur charnpiertg per marcar lur primascensiun.
Il film – part I: 200 onns primascensiun dal Tödi
Ils dus Sursilvans partan la damaun marvegl davent da la tegia d’alp Russein sura. Pader Placi a Spescha – il pionier da l’alpinissem – mussa ad els ina ruta pussaivla per ir sin il Tödi. Per il pader da 72 onns è l’aventura sin ses culm tant bramà memia fadiusa. Cun ses perspectiv lung persequitescha el il success da ses dus cumpogns en la val Russein, davent da la spunda visavi. Il spitg cuntanschan ils dus piuniers las 11.00.
Il dus pioniers grischuns
En sias scrittiras numna il pader mo ils nums da ses dus cumpogns ch’el trametta sin il Tödi. Dapli n'era fin uss betg enconuschent. Per il film davart la primascensiun dal Tödi ha l'istoricher Gieri Venzin retschertgà e chattà ora il suandant:
Augustin Biscuolm, oriund da Trun, aveva 38 onns cura ch’el è i sin il Tödi. Morts è el cun 93 onns, sto esser ch’el aveva ina buna constituziun. El era il statalter da la claustra, contrahava pia cun la glieud ch'aveva da far fatschentas cun la claustra.
Placi Antoni Curschellas è naschì a Selva, era pia in Tuatschin. El aveva 48 onns l’onn da la primascensiun. A Trun è el sa chasà suenter avair maridà ina Beer da Trun. Il pader ha el dentant emprendì d’enconuscher a Selva. Pader Placi a Spescha era 1809 chaplon enta Selva. Ils chaplons avevan da lez temp era funs ed animals ed ils Curschellas faschevan il puresser dal pader.
Pader Placi a Spescha numna ils nums dals dus pioniers. Ils alpinists englais – onns pli tard – percunter mettan lur num el centrum. Da lur gidanters locals scrivan els mo in guid indigen u in pastur da nursas.
Pader Placi a Spescha – in pionier tras e tras
Pader Placi a Spescha (1752-1833) entra en la claustra benedictina da Mustér cun 22 onns. Cun 30 onns daventa el pader. Il spiert claustral da lezzas uras era in spiert baroc, catolic-conservativ. Spescha era percunter in aderent da las ideas da l'illuminissem e cun quai lunsch ordavant a ses contemporans. La claustra simpatisescha cun ils Austriacs, Spescha venerescha Napoleon e simpatisescha cun las ideas da la revoluziun franzosa.
En sias scrittiras descriva el il mund alpin. El rimna e perscrutescha plantas e minerals, elavurescha numerusas chartas, el s’engascha per ovras socialas ed industrialas, sviluppescha l’idea d’ina scrittira rumantscha communabla e d’ina fusiun dals idioms (emprim uniunist rumantsch). Cun auter pleds: el è mineralog, econom, filolog, istoricher, cartograf, geograf, teolog, filosof, tut enina.
Pader Placi a Spescha – l’emprim alpinist
Ils emprims che gievan per la pizza eran Englais u scienziads e burgais da las citads. Pader Placi a Spescha è stà in'excepziun. El è renconuschì lunsch sur ils cunfins sco excellent alpinist. El vegn perfin numnà il pionier dal alpinissem.
Placidus a Spescha and Early Mountaineering in the Bünder Oberland
Sco alpinist reusseschan a Placi a Speschas dapli ch’in tozzel primascensiuns. Per exempel: Scopi 1782, Stocgrond 1782, Piz Cristallina, 1782, Piz Uffiern 1785, Piz Badus 1785, Adula 1789, Piz Ault 1792, Piz Tgietschen 1793, Piz Urlaun 1799, Terri 1801 u 1802, Piz Avat 1803, Piz Giuf 1806, Güferhorn 1806.
Ses davos dis passenta il «curios pader» en la Cuort Ligia Grischa a Trun, Spescha mora ils 14 d’avust 1833, ses davos pleds sajan stads: «Uss dat la baracca ensemen».
-
Bild 1 von 6. Ina transcripziun da pader Placi a Spescha. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 6. Avat Vigeli da la claustra da Mustér cun las scrittiras da pader Placi. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 6. Carpialas da pader Placi. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 6. Carta cun Piz Russein dissegnà da pader Placi. Bildquelle: RTR.
-
Bild 5 von 6. Carta da pader Placi. Bildquelle: RTR.
-
Bild 6 von 6. Pader Placi a Spescha. Bildquelle: RTR.
Ils emprims Glarunais sin il Tödi
Ils onns che pader Placi a Spescha tschertgava da conquistar il Tödi aveva el en Glaruna in concurrent, Johannes Jacob Hegetschweiler da Stäfa. El era medi, botanicher, politicher ed alpinist. Era el ha empruvà pliras giadas dad arrivar enfin sin il spitg dal massiv dal Tödi, ma senza success. Pir 13 onns suenter l’emprima ascensiun grischuna èsi gartegià a trais purs dal Linthal dad arrivar enfin sum.
Las emprimas dunnas sin il Tödi
L’englaisa Fanny Lucy Maitland è stada l’emprima dunna sin il Tödi. En il cudesch da la chamona Grünhorn ha ella nudà ses num ed il datum: «July 12 – 13th 1869».
L’emprima dunna glarunaisa sin il Tödi è stada Nelly Zwicky, l'onn 1902. Ella era alpinista passiunada, poetessa e pictura artista talentada. In pèr onns suenter sia emprima ascensiun è ella vegnida ina segunda gia sin il massiv.
Sin il cunfin, nua che l'um selvadi dals Grischuns ed il sontg Fridolin dals Glarunais dattan il maun in a l’auter, s’auza ina muntogna, da la quala ses lad piz è mo per curt temp senza naiv.
Davos las culissas Val Russein
-
Bild 1 von 9. Chamona Cugn. Il di a l’emprima filmada en la Val Russein èsi l’emprim da spetgar trais uras en chamona enfin che l’aura lubescha da filmar. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 9. Flurin Maissen, Roman Schmid, David Berther, Aluis Tambornino e Giulia Spotswood. Pazienza! En la chamona Cugn spetga l’equipa che la plievgia chalia e che la tschajera sa schlia. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 9. David Berther, Bertilla Giossi, Aluis Tambornino e Flurin Maissen studegian la ruta da l’emprima ascensiun. La ruta sin il Tödi dals dus pioniers na è betg enconuschenta. Duas variantas paran pussaivlas sch’ins considerescha ch’ils glatschers avevan tut in’autra dimensiun, la varianta sur la Porta da Spescha u la varianta sur la Russeinpforte. Bildquelle: Giulia Spotswood.
-
Bild 4 von 9. Sa preparar per la scenas istoricas. Aluis Tambronino e Flurin Maissen midan vestgadira e sa mettan en la rolla dad Augustin Biscuolm e Placi Curschellas. Bildquelle: Giulia Spotswood.
-
Bild 5 von 9. Strusch èn ils nivels sa retratgs vegn l’emprima scena filmada. En la rolla da pader Placi a Spescha, il guid da muntogna David Berther. Aluis Tambornino gioga la rolla dad Augustin Biscuolm. Bildquelle: Giulia Spotswood.
-
Bild 6 von 9. Mintga scena vegn filmada da pliras varts. Pader Placi a Spescha (David Berther) observa cun ses perspectiv lung la primascensiun da ses cumpogns. L'um da camera Roman Schmid n'evitescha nagins sforzs. Bildquelle: RTR.
-
Bild 7 von 9. Acziun! Cun il reflectur dat la gidantra Giulia Spotswood glisch a la fatscha dal pader. Bildquelle: RTR.
-
Bild 8 von 9. Roman Schmid, David Berther e Bertilla Giossi. In viva suenter l’emprim di da filmar e quai cun ina gervosa deditgada a pader Placi a Spescha. Bildquelle: RTR.
-
Bild 9 von 9. David Berther e Roman Schmid, um da camera. La davos scena en la Val Russein è filmada, peda per ina fotografia da regurdientscha cun il pader !!! Bildquelle: RTR.
Davos las culissas sin il Tödi
-
Bild 1 von 5. Tuts èn semtgads per il sgol sin il Tödi. David Berther, guid da muntogna; Aluis Tambornino en la rolla dad Augustin Biscuolm e Flurin Maissen che gioga Placi Curschellas. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 5. Bertilla Giossi (redactura) e Roman Schmid (um da camera) e davos els il Piz Russein – il pli aut punct dal massiv dal Tödi cun 3'612 m s. m. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 5. Filmada sin il spitg. Ils davos meters ed ils dus acturs Aluis Tambornino e Flurin Maissen han cuntanschì lur finamira. Bel leds èn els! Pervia da las filmadas ston els spetgar ditg sin il fil, exponids al vent criv. Bildquelle: Giulia Spotswood.
-
Bild 4 von 5. Flurin Maissen ed Aluis Tambornino. Suenter la filmada la fotografia classica: Ils dus alpinists cun la crusch dal Piz Russein, 3612 m s.m. Bildquelle: Giulia Spotswood.
-
Bild 5 von 5. L’entira squadra suenter la filmada sin il Tödi. Roman Schmid (um da camera) David Berther (guid da muntogna) Flurin Maissen (alias Augustin Biscuolm, Bertilla Giossi (redactura), Giulia Spotswood (sherpa) Aluis Tambornino (alias Placi Curschellas). Bildquelle: RTR.
En memoria a la primascensiun – dus teams sin il Tödi
200 onns suenter la primascensiun ha RTR accumpagnà ina alpinista e trais alpinists sin il Tödi. In team è partì da la vart grischuna a Trun e tschel team davent dal chantun da Glaruna a Hinter Sand. La finamira era da s'entupar sin il Piz Russein, nua ch'els èn sa vesids per l'emprima giada. L'ascensiun è vegnida documentada cun cameras e l'avanzament è vegnì persequità via tracking da GPS. Lur aventura vegn lura raquintada en la segunda part dal film da Cuntrasts il prim da settember.
-
Bild 1 von 4. Unids sin il piz. Ils dus teams Grischun e Glaruna sin il Piz Russein / Tödi. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 4. Team Grischun. Roman Schmid (um da camera), Sara Hauschild (redactura), Flurin Maissen (alpinist), Aluis Tambornino (alpinist), David Berther (guid da muntogna). Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 4. Team Glaruna. Petra Rothmund (redactura), Mario Hari (um da camera), Patrick Juninger (guid da muntogna). Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 4. Team Glaruna. Ueli Frei (guid da muntogna), Alice Konzelmann (alpinista). Bildquelle: RTR.
Team Grischun
Aluis Tambornino (1961), Trun: L’emprima giada è Aluis stà sin il Tödi cun 19 onns, dapi lura va el duas fin trais giadas ad onn siador. Aluis Tambornino è scolast al Center da furmaziun Surselva (scola professiunala a Glion), el instruescha rumantsch, tudestg ed istorgia.
Daco ir en il Himalaja sch’jau hai il Piz Russein/Tödi davos chasa.
Flurin Maissen (1957), Trun: Flurin è stà cun 17 onns l’emprima giada sin il Tödi, dapi lura 50-60 giadas e da quellas bleras ensemen cun Aluis. Ensemen cun ses frar Curdin è Flurin Maissen mainagestiun da la Scrinaria Tarcisi Maissen a Trun.
Intginas impressiuns
-
Bild 1 von 13. ... glaiti dumangà. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 13. L'um da camera, Roman Schmid, a la lavur e davosvart suonda il team che vegn da la glarunaisa. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 13. ... la Porta da Gliems è dumagnada. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 13. A la Porta da Gliems. Bildquelle: RTR.
-
Bild 5 von 13. Il guid da muntogna, David Berther (en contschen) e Roman Schmid, l'um da camera ascendan il grip. Bildquelle: RTR.
-
Bild 6 von 13. Direcziun Porta da Gliems. Da sura engiu: La redactura RTR , Sara Hauschild, il guid da muntogna David Berther e l'um da camera, Roman Schmid. Bildquelle: RTR.
-
Bild 7 von 13. A la Fuorcla da Punteglias. Bildquelle: RTR.
-
Bild 8 von 13. I chatscha dis direcziun Fuorcla da Punteglias. Bildquelle: RTR.
-
Bild 9 von 13. Bildquelle: RTR.
-
Bild 10 von 13. Bildquelle: RTR.
-
Bild 11 von 13. Bildquelle: RTR.
-
Bild 12 von 13. Bildquelle: RTR.
-
Bild 13 von 13. Bildquelle: RTR.
Team Glaruna
Alice Konzelmann (1951), Glarus: Avant 15 onns è Alice Konzelmann stada l’emprima giada sin il Tödi, ella è immediat s’inamurada en il piz. Dapi lura va ella regularmain duas giadas ad onn sin «ses culm». Enturn culiez ha ella ina chadaina cun il profil dal Tödi e vi dal maun in anè cun il Tödi. Alice Konzelmann è dermatologa, ella pratitgescha anc adina.
Nagliur na sun jau uschè damanaivel al tschiel sco sin il Tödi.
Ueli Frei, Glarus: Ueli è guid da muntogna e maina dapi onns regularmain giasts sin il Tödi. Sper sia lavur sco guid en ils culms fa el era lavurs en suga sin plazzals industrials.
Impressiuns da la vart glarunaisa
-
Bild 1 von 20. ... la finamira en egl. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 20. Ils dus umens da camera a la lavur: Roman Schmid (sanester) e Mario Hari. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 20. L'ultim toc vai spetga anc l'uschenumnada «Klagemauer», ina spunda pulit stippa. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 20. Team Glaruna è da viadi cun buna luna. Bildquelle: RTR.
-
Bild 5 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 6 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 7 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 8 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 9 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 10 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 11 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 12 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 13 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 14 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 15 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 16 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 17 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 18 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 19 von 20. Bildquelle: RTR.
-
Bild 20 von 20. Ils teams Glaruna e Grischun sa barattan sin il piz. Tuts han dumangà l'ascensiun sauns e salvs. Bildquelle: RTR.
Sco alpinist reusseschan a Placi a Speschas dapli ch’in tozzel primascensiuns. Per exempel: Scopi 1782, Stocgrond 1782, Piz Cristallina, 1782, Piz Uffiern 1785, Piz Badus 1785, Adula 1789, Piz Ault 1792, Piz Tgietschen 1793, Piz Urlaun 1799, Terri 1801 u 1802, Piz Avat 1803, Piz Giuf 1806, Güferhorn 1806
Ses davos dis passenta il «curios pader» en la Cuort Ligia Grischa a Trun, Spescha mora ils 14 d’avust 1833, ses davos pleds sajan stads: «Uss dat la baracca ensemen».
Or da l'archiv: Pader Placi a Spescha
Or da l'archiv: Il Tödi stat a l'entschatta dal Club alpin svizzer
Sin il Tödi duess Rudolf Theodor Simler da Wollishofen/Turitg avair gì l'idea da fundar il Club alpin svizzer (CAS). Ils 19 d'avrigl 1863 vegn quel fundà ad Olten e Simler daventa ses emprim president. Il medem onn vegn bajegià anc la chamona Grünhorn – la «mamma» da tut las 152 chamonas dal CAS. En ina documentaziun filmica quinta il cineast Gieri Venzin or da la gronda istorgia da la conquista da las Alps.