Siglir tar il cuntegn
Il Tödi: dus teams – duas ascensiuns – ina finamira (part II)
Or da Cuntrasts dals 01.09.2024.

Il film – part II IL TÖDI: dus teams, duas ascensiuns, ina finamira

Avant 200 onns èn Biscuolm e Curschellas muntads sco emprims fin sisum il Tödi. RTR ha realisà in film istoric da la ruta sin il pli aut piz da la Surselva e dal chantun Glaruna. En memoria als pioniers èn dus teams sa mess sin viadi, ma sin differentas rutas. La gronda sentupada spetga sin il piz.

200 onns suenter la primascensiun ha RTR accumpagnà in'alpinista e trais alpinists sin il Tödi. In team è partì da la vart grischuna a Trun e tschel team davent dal chantun da Glaruna a Hinter Sand. Lur finamira: s'entupar sin il Piz Russein – il pli aut punct dal Tödi sin 3'612 meters sur mar – nua ch'els sa vesan per l'emprima giada. L'ascensiun è vegnida documentada cun cameras e vegn raquintada en ils Cuntrasts l'emprim da settember.

Auf dem Tödigipfel
Legenda: Sin il Piz Russein 3'612 meters sur mar Da senester: Ueli Frei, Alice Konzelmann, Aluis Tambornino, Flurin Maissen RTR

Il team grischun

Aluis Tambornino (1962), Trun

Aluis Tambornino, alpinist
Legenda: «Daco ir en il Himalaja sch’jau hai il Piz Russein/Tödi davos chasa.» RTR

L’emprima gia è Aluis stà sin il Tödi cun 19 onns, dapi lura va el 2 fin 3 giadas ad onn siador. Aluis Tambornino è scolast al Center da furmaziun Surselva. Là instruescha el rumantsch, tudestg ed istorgia.

Flurin Maissen (1957), Trun

Flurin Maissen, Alpinist
Legenda: «Quai è schon mintgamai in levgiament, cura ch’ins arriva sin la Porta da Gliems.» RTR

Flurin è en tut stà 50 fin 60 giadas sin il Tödi, l'emprima giada gia cun 17 onns. Bleras da quellas ascensiuns ha el fatg ensemen cun Aluis. Flurin Maissen è ensemen cun ses frar Curdin mainagestiun da la Scrinaria Maissen a Trun.

Il team glarunais

Alice Konzelmann (1952), Glaruna

Alice Konzelmann, Alpinistin
Legenda: «Il Tödi è ina muntogna ch’jau am.» RTR

Avant 15 onns è Alice Konzelmann stada l’emprima gia sin il Tödi, ella è immediat s’inamurada en il piz. Dapi lura va ella regularmain duas giadas ad onn sin «ses» culm. Enturn culiez ha ella ina chadaina cun il profil dal Tödi ed vi dal maun in ané cun il Tödi. Alice Konzelmann è dermatologa, ella pratitgescha anc adina.

Ueli Frei, Glaruna

Ueli Frei, Bergführer
Legenda: «Mintgin na prend jau betg sin il Tödi, i dovra cundiziun, quella ston ins avair. I è lunsch.» RTR

Ueli è guid da muntogna e maina dapi onns regularmain giasts sin il Tödi. Sper sia lavur sco guid en ils culms fa el era lavurs en suga sin plazzals industrials.

Barat da regals

video
Surdada da regals sin il Tödi
Or da Giuventetgna dals 30.08.2024.
laschar ir. Durada: 1 minuta 35 Secundas.

En lur satgados ha mintga team in regal per ils collegas da tschella vart dal Tödi. Il team glarunais ha per ils Grischuns in ponn tipic glarunais plain delicatessas da la Glaruna. Il regal dals Grischuns è ina ischetta charnpiertg en memoria als dus erox da l’emprima ascensiun, ch’han avant 200 onns laschà enavos la cutga da lur charnpiertg per marcar lur primascensiun.

video
La primascensiun dal Tödi en 75 secundas
Or da Giuventetgna dals 30.08.2024.
laschar ir. Durada: 1 minuta 14 Secundas.

Il film – part I: 200 onns primascensiun dal Tödi

video
Il Tödi: 200 onns primascensiun – istorgia ed istorgias (part I)
Or da Cuntrasts dals 25.08.2024.
laschar ir. Durada: 25 minutas 42 Secundas.

Ils dus Sursilvans partan la damaun marvegl davent da la tegia d’alp Russein sura. Pader Placi a Spescha – il pionier da l’alpinissem – mussa ad els ina ruta pussaivla per ir sin il Tödi. Per il pader da 72 onns è l’aventura sin ses culm tant bramà memia fadiusa. Cun ses perspectiv lung persequitescha el il success da ses dus cumpogns en la val Russein, davent da la spunda visavi. Il spitg cuntanschan ils dus piuniers las 11.00.

Il dus pioniers grischuns

En sias scrittiras numna il pader mo ils nums da ses dus cumpogns ch’el trametta sin il Tödi. Dapli n'era fin uss betg enconuschent. Per il film davart la primascensiun dal Tödi ha l'istoricher Gieri Venzin retschertgà e chattà ora il suandant:

audio
200 onns ascensiun dal Tödi – l'emprima ascensiun
ord Actualitad dals 23.08.2024. Maletg: RTR
laschar ir. Durada: 9 minutas 57 Secundas.

Augustin Biscuolm, oriund da Trun, aveva 38 onns cura ch’el è i sin il Tödi. Morts è el cun 93 onns, sto esser ch’el aveva ina buna constituziun. El era il statalter da la claustra, contrahava pia cun la glieud ch'aveva da far fatschentas cun la claustra.

Placi Antoni Curschellas è naschì a Selva, era pia in Tuatschin. El aveva 48 onns l’onn da la primascensiun. A Trun è el sa chasà suenter avair maridà ina Beer da Trun. Il pader ha el dentant emprendì d’enconuscher a Selva. Pader Placi a Spescha era 1809 chaplon enta Selva. Ils chaplons avevan da lez temp era funs ed animals ed ils Curschellas faschevan il puresser dal pader.

Mann sitzt an einem Tisch mit Büchern und spricht.
Legenda: Gieri Venzin, istoricher Grazia a las retschertgas en archivs e cudeschs da battan dal istoricher han ins uss per l’emprima giada in pèr fatgs davart ils dus Sursilvans ch’èn stads ils emprims sin il Tödi. RTR
Pader Placi a Spescha numna ils nums dals dus pioniers. Ils alpinists englais – onns pli tard – percunter mettan lur num el centrum. Da lur gidanters locals scrivan els mo in guid indigen u in pastur da nursas.
Autur: Gieri Venzin istoricher

Pader Placi a Spescha – in pionier tras e tras

Pader Placi a Spescha (1752-1833) entra en la claustra benedictina da Mustér cun 22 onns. Cun 30 onns daventa el pader. Il spiert claustral da lezzas uras era in spiert baroc, catolic-conservativ. Spescha era percunter in aderent da las ideas da l'illuminissem e cun quai lunsch ordavant a ses contemporans. La claustra simpatisescha cun ils Austriacs, Spescha venerescha Napoleon e simpatisescha cun las ideas da la revoluziun franzosa.

Mann in traditioneller Kleidung in bergiger Landschaft.
Legenda: David Berther en la rolla dal pader Placi a Spescha. Roman Schmid

En sias scrittiras descriva el il mund alpin. El rimna e perscrutescha plantas e minerals, elavurescha numerusas chartas, el s’engascha per ovras socialas ed industrialas, sviluppescha l’idea d’ina scrittira rumantscha communabla e d’ina fusiun dals idioms (emprim uniunist rumantsch). Cun auter pleds: el è mineralog, econom, filolog, istoricher, cartograf, geograf, teolog, filosof, tut enina.

Emprima ascensiun dal Tödi, text pader Placi a Spescha 1824

Avrir la box Serrar la box

«Den 1.September 1824 wagte ich den noch nie erstiegenen Piz Russein zu ersteigen.

Bei der oberen Hütte der Alp entschloss ich mich zu verbleiben; den die Ersteigung des Bergs schien mir zu beschwerlich. Demnach schickte ich die Gemsjäger: Placi Curschellas von Trons und Augustin Biscuolm von Disentis dahin und beobachtete ihre Hinreise.

Ich selbst mit meinem Diener Carli Cagenard von Trons stieg eine beträchtliche Höhe seitwärts rechts hinauf, um die Auf- und Absteigung der Jäger mitanzusehen.

Sie schlugen nächst dem westlichen Fussglätscher ihren Weg ein, kletterten über die Mitte des Bergs nördlich, wendenten sich westlich, um dessen Schneerücken zu erreichen, kehrten sie nordöstlich darüber und so gelangten sie auf den Berggipfel um 11. Uhr.

....

Im Glarnerland erblickten sie 8 – 9 Ortschaften, in einer eine ansehnliche Kirche, rücklinks das Medelser Thal und den Lukmanier.

Sie bewunderten die ungeheure Tiefe der nächstgelegenen Thäler: Sandalp und Russein und die umliegenden Schneefelder und Glätscher. Einen Theil des Vierwaldstätter Sees glaubten sie auch gesehen zu haben – und dies ist leicht möglich.

Sie hielten sich nur 30 Minuten auf dem Gipfel auf; sie beklagten sich sehr über das Atemholen, Verfinsterung der Augen und Schwindel; und ihre Gesichter waren von dem neuen Schnee, der nicht selten unhaltbar war, entflammt.

Zum Zeichen ihres Daseyns liessen sie dessen Scharte dort liegen, da sie weit und breit keine Steine fanden, um einen Steinmann aufzurichten.

Sie versicherten aber einmütig, einer allein würde den Berg nicht erstiegen haben; denn sie mussten einander helfen und Muth einflössen.»

Archiv da la claustra da Mustér

Pader Placi a Spescha – l’emprim alpinist

Ils emprims che gievan per la pizza eran Englais u scienziads e burgais da las citads. Pader Placi a Spescha è stà in'excepziun. El è renconuschì lunsch sur ils cunfins sco excellent alpinist. El vegn perfin numnà il pionier dal alpinissem.

Placidus a Spescha and Early Mountaineering in the Bünder Oberland
Autur: Douglas William Freshfield (1845 – 1937) publitgà en l'Alpine Journal

Sco alpinist reusseschan a Placi a Speschas dapli ch’in tozzel primascensiuns. Per exempel: Scopi 1782, Stocgrond 1782, Piz Cristallina, 1782, Piz Uffiern 1785, Piz Badus 1785, Adula 1789, Piz Ault 1792, Piz Tgietschen 1793, Piz Urlaun 1799, Terri 1801 u 1802, Piz Avat 1803, Piz Giuf 1806, Güferhorn 1806.

Ses davos dis passenta il «curios pader» en la Cuort Ligia Grischa a Trun, Spescha mora ils 14 d’avust 1833, ses davos pleds sajan stads: «Uss dat la baracca ensemen».

Ils emprims Glarunais sin il Tödi

Ils onns che pader Placi a Spescha tschertgava da conquistar il Tödi aveva el en Glaruna in concurrent, Johannes Jacob Hegetschweiler da Stäfa. El era medi, botanicher, politicher ed alpinist. Era el ha empruvà pliras giadas dad arrivar enfin sin il spitg dal massiv dal Tödi, ma senza success. Pir 13 onns suenter l’emprima ascensiun grischuna èsi gartegià a trais purs dal Linthal dad arrivar enfin sum.

video
Istorgia da la primascensiun dal Tödi da la vart Glarunaisa
Or da Giuventetgna dals 22.08.2024.
laschar ir. Durada: 4 minutas 5 Secundas.

Las emprimas dunnas sin il Tödi

L’englaisa Fanny Lucy Maitland è stada l’emprima dunna sin il Tödi. En il cudesch da la chamona Grünhorn ha ella nudà ses num ed il datum: «July 12 – 13th 1869».

Nahaufnahme eines handgeschriebenen Hüttenbuches auf kariertem Papier.
Legenda: L'inscripziun da l'emprima dunna sin il Tödi en il cudesch da la chamona Grünhorn. RTR

L’emprima dunna glarunaisa sin il Tödi è stada Nelly Zwicky, l'onn 1902. Ella era alpinista passiunada, poetessa e pictura artista talentada. In pèr onns suenter sia emprima ascensiun è ella vegnida ina segunda gia sin il massiv.

Nelly Zwicky in historischem Wanderoutfit posiert draussen.
Legenda: Nelly Zwicky, l'emprima Glarunaisa ch'è stada sin il piz dal Tödi. Archiv Hansruedi Gallati, Mollis
Sin il cunfin, nua che l'um selvadi dals Grischuns ed il sontg Fridolin dals Glarunais dattan il maun in a l’auter, s’auza ina muntogna, da la quala ses lad piz è mo per curt temp senza naiv.
Autur: Nelly Zwicky alpinista e poetessa

En memoria a la primascensiun – dus teams sin il Tödi

audio
200 onns ascensiun dal Tödi – l'ascensiun suenter 200 onns
ord Actualitad dals 23.08.2024. Maletg: RTR
laschar ir. Durada: 9 minutas 18 Secundas.

200 onns suenter la primascensiun ha RTR accumpagnà ina alpinista e trais alpinists sin il Tödi. In team è partì da la vart grischuna a Trun e tschel team davent dal chantun da Glaruna a Hinter Sand. La finamira era da s'entupar sin il Piz Russein, nua ch'els èn sa vesids per l'emprima giada. L'ascensiun è vegnida documentada cun cameras e l'avanzament è vegnì persequità via tracking da GPS. Lur aventura vegn lura raquintada en la segunda part dal film da Cuntrasts il prim da settember.

audio
Live dal Tödi: Dus teams dad RTR han cuntanschì il piz
ord Actualitad dals 09.07.2024. Maletg: RTR
laschar ir. Durada: 6 minutas 31 Secundas.

Tödi – Piz Russein

Avrir la box Serrar la box
Legenda: Swisstopo

Il Tödi ha trais spitgs, vers nord il Sandgipfel 3'390 m s. m., vers ost il Glarner Tödi 3'570 m s. m. ed il pli aut è il Piz Russein 3'612 m s. m.

Il Tödi è il pli aut culm da Glaruna e da la Surselva, nua ch’el vegn numnà il Russein.

Pader Placi a Spescha scriva adina dal Piz Russein. Sin sias cartas dissegna el in culm cun dus pizs.

Team Grischun

Aluis Tambornino (1961), Trun: L’emprima giada è Aluis stà sin il Tödi cun 19 onns, dapi lura va el duas fin trais giadas ad onn siador. Aluis Tambornino è scolast al Center da furmaziun Surselva (scola professiunala a Glion), el instruescha rumantsch, tudestg ed istorgia.

Daco ir en il Himalaja sch’jau hai il Piz Russein/Tödi davos chasa.
Autur: Aluis Tambornino Trun

Flurin Maissen (1957), Trun: Flurin è stà cun 17 onns l’emprima giada sin il Tödi, dapi lura 50-60 giadas e da quellas bleras ensemen cun Aluis. Ensemen cun ses frar Curdin è Flurin Maissen mainagestiun da la Scrinaria Tarcisi Maissen a Trun.

Il team RTR:

Avrir la box Serrar la box
  • Sara Hauschild, redactura
  • Roman Schmid, um da camera
  • David Berther, guid da muntogna
Bergroute von Trun auf den Piz Russein.
Legenda: La tura grischuna maina l'emprim di da Trun sur l'Alp da Punteglias sin la Camona da Punteglias CAS. Il segund di vai lura sur la Fuorcla da Punteglias e la Porta da Gliems sin il Piz Russein. RTR

Team Glaruna

Alice Konzelmann (1951), Glarus: Avant 15 onns è Alice Konzelmann stada l’emprima giada sin il Tödi, ella è immediat s’inamurada en il piz. Dapi lura va ella regularmain duas giadas ad onn sin «ses culm». Enturn culiez ha ella ina chadaina cun il profil dal Tödi e vi dal maun in anè cun il Tödi. Alice Konzelmann è dermatologa, ella pratitgescha anc adina.

Nagliur na sun jau uschè damanaivel al tschiel sco sin il Tödi.
Autur: Alice Konzelmann Glaruna

Ueli Frei, Glarus: Ueli è guid da muntogna e maina dapi onns regularmain giasts sin il Tödi. Sper sia lavur sco guid en ils culms fa el era lavurs en suga sin plazzals industrials.

Il team RTR:

Avrir la box Serrar la box
  • Petra Rothmund, redactura
  • Mario Hari, um da camera
  • Patrick Juninger, guid da muntogna
Route Glarus.
Legenda: Il team Glaruna va cun taxi da Tierfeld a Hinter Sand e cumenza là la tura. L'emprim di vai via Tänniwang sin la Fridolinshütte SAC. Il segund di cuntinuescha la gruppa sin la Grünhornhütte via la Gelbwand, lura sur il glatscher sin il Piz Russein. RTR

Sco alpinist reusseschan a Placi a Speschas dapli ch’in tozzel primascensiuns. Per exempel: Scopi 1782, Stocgrond 1782, Piz Cristallina, 1782, Piz Uffiern 1785, Piz Badus 1785, Adula 1789, Piz Ault 1792, Piz Tgietschen 1793, Piz Urlaun 1799, Terri 1801 u 1802, Piz Avat 1803, Piz Giuf 1806, Güferhorn 1806

Ses davos dis passenta il «curios pader» en la Cuort Ligia Grischa a Trun, Spescha mora ils 14 d’avust 1833, ses davos pleds sajan stads: «Uss dat la baracca ensemen».

Or da l'archiv: Pader Placi a Spescha

Or da l'archiv: Il Tödi stat a l'entschatta dal Club alpin svizzer

Sin il Tödi duess Rudolf Theodor Simler da Wollishofen/Turitg avair gì l'idea da fundar il Club alpin svizzer (CAS). Ils 19 d'avrigl 1863 vegn quel fundà ad Olten e Simler daventa ses emprim president. Il medem onn vegn bajegià anc la chamona Grünhorn – la «mamma» da tut las 152 chamonas dal CAS. En ina documentaziun filmica quinta il cineast Gieri Venzin or da la gronda istorgia da la conquista da las Alps.

video
Il clom da la pezza – 150 onns Club alpin svizzer
Or da Cuntrasts dals 14.04.2013.
laschar ir. Durada: 25 minutas 52 Secundas.

RTR Cuntrasts 17:25

Artitgels legids il pli savens