En la Svizra populada fitg spess datti strusch in lieu che n'è betg vegnì furmà dals umans. Vias, chasas e surfatschas agriculas influenzeschan la cuntrada. Perfin ils guauds che cuvran in terz da la Svizra vegnan cultivads. Tuttina èn els er refugis dal passà: Qua, tranter humus e ragischs, dorman stgazis archeologics.
«LiDaR» po far visibels quests relicts. Quai è ina tecnologia che po scannar entiras cuntradas sin l'autezza dal terren e creescha uschia reliefs precis dal territori. «LiDAR» stat per «Light Detection and Ranging» e vegn applitgà ord l'aria. In aviun u ina drona emetta radis da laser che vegnan reflectads dal terren. Sensurs mesiran il temp ch'ils radis dovran - ed uschia vegnan calculadas l'autezza e la structura da la cuntrada. La vegetaziun po vegnir ignorada da questa metoda.
La Svizra è ina pioniera da questa tecnologia. Dapi il 2017 ha Swisstopo cartografà l'entir pajais cun «LiDR». Quest inventari è ussa terminà e sur la pagina d'internet da swisstopo pon las datas vegnir telechargiadas gratuitamain.
Focus sin ils guauds
«I dat er en auters pajais datas da LiDaR gratuitas. Ma ina cuvrida d'auta resoluziun per l'entir pajais sco en la Svizra è unica», di l'archeolog svizzer Gino Caspari. En ina publicaziun scientifica ha Caspari accentuà ils avantatgs da la tecnologia. Dapi lura fa el reclama per sia utilisaziun en Svizra.
Il «bias» dal guaud vegn cumpensà
L'archeolog scriva che «LiDaR» pudess gidar a superar il «bias dal guaud». Exchavaziuns archeologicas vegnan per il solit iniziadas tras projects da construcziun. Perquai sa chatta la gronda part dals lieus da chat en territoris urbans u agriculs.
Grazia a «LiDaR» pon ins dentant guardar sut las tschimas dals bostgs. Sco la glisch dal sulegl che penetrescha la cuverta da feglia d'in guaud, cuntanschan ils radis da laser er il terren. Ina software speziala filtra ora ils puncts da datas da la vegetaziun. A la fin resulta in profil detaglià en 3D d'ina part dal terren dal guaud che po vegnir examinà da tut las perspectivas. Collinas stgaffidas artifizialmain, nua che pudess sa chattar ina fossa veglia, u structuras rectangularas che pudessan esser il fundament d'ina ruina, daventan visiblas.
Mundialmain è la tecnologia daventada enconuschenta er grazia a chattadas spectacularas da restanzas da civilisaziuns anticas zuppadas fin ussa en il guaud. Per exempel en il guaud tropic da la Guatemala, nua ch'anteriurs abitadis dals Mayas èn apparids en il relief, u en la Cambodscha, nua ch'ina structura massiva d'in vegl abitadi dals Khmer è cumparida en il scan da la cuntrada.
Ina istorgia da success
Emprimas applicaziuns da LiDaR han er en Svizra purtà buns resultats. Il 2016 han talas cartas manà a la scuverta d'in lieu d'in chastè nunenconuschent en l'Emmental. Il 2020 han datas da LiDaR revelà las vairas dimensiuns d'in vitg celtic a Roggwil en il chantun Berna.
A Caspari sez n'èsi anc betg reussì da far chattadas archeologicas cun «LiDAR» en Svizra. Ma el ha utilisà la tecnologia er a l'exteriur: «En ina regiun isolada en Norvegia avain nus chattà grazia a LiDAR numerusas chasas in in foss da l'epoca da crap, che mussan in maletg tuttafatg different a la cuntrada preistorica», rapporta l'archeolog da Thun che s'ha fatg in num surtut tras exchavazinuns en l'Asia Centrala. El saja fascinà dal potenzial en Svizra, di il perscrutader e po s'imaginar fitg bain da realisar projects qua en il futur.
En l'avegnir dastg'ins spetgar anc dapli
Er l'intelligenza artifiziala po gidar cun evaluar las grondas quantitads da datas. «Models da 'deep learning' han il potenzial d'identifitgar automaticamain structuras archeologicas», declera Caspari. «Ma tals process dovran datas da trenament extendidas e savida spezialisada», agiunta el. Ed uschia èsi ina dumonda da daners, sche e co questas datas da LiDaR gratuitas vegnan utilisadas ils proxims onns. «Quai che manca fin ussa è ina evaluaziun sin gronda surfatscha. Quai pretenda puspè meds finanzials. E quels èsi savens difficil da procurar en l'archeologia.»
La tecnologia va dentant vinavant senza s'arretar, cun instruments che pon - cuntrari a LiDaR - era guardar sut la surfatscha da la terra. «Radars da terren e mesiraziuns da resistenza electrica permettan examinaziuns directas da structuras sutterranas. Geomagnetica basada sin dronas vegn segir anc ina giada a revoluziunar l'archeologia», prognostitgescha Caspari.