Il fraissen vegn infectà d'in bulieu importà. Il bulieu cun il num «Hymenoscyphus fraxineus» vegn da l'Asia Orientala, nua ch'el n'è betg privlus per ils fraissens indigens. En l'Europa han ins constatà il bulieu l'emprima giada il cumenzament dals onns 90 en la Pologna. En Svizra è il bulieu vegnì chattà l'onn 2008 a Basilea. Fitg svelt è el sa derasà en tut la Svizra. L'onn 2009 è el lura arrivà en il chantun Grischun, ed il 2015 valeva l'entira Svizra sco infestada dal bulieu. En il fratemp vala l'entir territori da la derasaziun dal fraissen en l'Europa sco infectà.
Cifras
En il chantun Grischun datti var in milliun fraissens. Tenor ils uffizis chantunals han 99 pertschient dals fraissens sintoms e moran ils proxims onns. La cumpart dal fraissen en ils guauds grischuns munta a circa 1,4 pertschient.
Il decurs da la malsogna
Il bulieu furma dal zercladur fin il settember fritgs sin la laina morta crudada sin il terren. Quests bulieus alvs da fin ad otg millimeters sviluppan sporas che vegnan purtadas tras il vent sin la feglia dal fraissen. Là attatgan els la feglia, visibel tras in tachel brin. Davent da là crescha il bulieu tras la feglia fin en las frastgas, nua ch'el attatga la scorsa. I sa furma ina uschenumnada necrosa da scorsa, che fa che la frastga sia ora e mora. Sinaquai fa la planta frastgas lateralas che vegnan pli lungas ch'il rom principal. Quai dat en egl, sch'ins guarda in pau pli precis sin il fraissen. Quai è in cler sintom che la planta ha da cumbatter cunter il bulieu.
Sch'il bulieu attatga il mutagl datti ina uschenumnada necrosa dal trunc, uschia che la planta daventa instabila e po cupitgar. Quai po esser in ristg per las persunas che passan tras il guaud.
Co ves'ins, sch'ina planta è infectada?
Frastgas setgas vi da la planta. La feglia vegn setga e croda giu. Vi da la roma sa furman necrosas. Quai èn scorsas che pon avair per consequenza ch'in rom po rumper giu, u schizunt che l'entira planta cupitga. Tut quai èn sintoms ch'il fraissen po avair, sch'el è infectà cun il bulieu.
Tge pon ins far?
Il bulieu na po ins betg tegnair si. Las sporas sa derasan bler memia spert per far quai. Era la perscrutaziun n'enconuscha fin ussa nagina pussaivladad da gidar las plantas. Ins ha dentant la speranza ch'ils fraissens che vivan anc possian sviluppar ina tscherta immunitad cunter il bulieu. Er sin quest sectur vegn anc perscrutà. Perquai vali da laschar star las plantas e dad observar co ch'ellas sa sviluppan. Tar tut las plantas n'è quai dentant betg pussaivel. Plantas a l'ur da sendas da viandar u vias ston ils responsabels pinar, perquai che quellas fissan uschiglio in ristg per ils umans e l'infrastructura.
Fraissens che stattan amez in guaud laschain nus dentant star cunscientamain per observar.