Tgi sa, sche nus discurrissan oz en l'entir Grischun rumantsch sch'ils Gualsers e las Gualsras na fissan betg immigradas avant 750 onns? Leonie Barandun-Alig, la presidenta da l'Uniun dals Gualsers ed oriunda da Sursaissa, ha numnadamain ditg envers ils collegas da SRF che ses perdavants sajan stads quels che hajan purtà il tudestg tar nus.
Ils Gualsers han purtà la lingua tudestga en il chantun Grischun. Da lez temp discurriva surtut la populaziun purila rumantsch.
Pertge ch'ils Gualsers èn vegnids en il Grischun, declera Leonie Barandun-Alig uschia. Da lez temp hajan signurs feudals, ch'era la populaziun bainstanta, tschertgà colonists che s’occupan da l’agricultura e selvicultura. Ed ils Gualsers sajan suandads a quel clom.
La populaziun rumantscha haja gì pauc plaschair che tants migrants dal territori vallesan èn sa chasads permanentamain en lur intschess. Era sch'i saja stà surtut en lieus sur il cunfin da guaud e là, nua ch'i na deva anc nagins abitadis. Per part haja probabel duvrà detga bainvulientscha dals Rumantschs, perquai ch'ils Gualsers sajan stads da lez temp fitg manaivel al cunfin d'existenza, raquinta Thomas Gadmer, il mainafatschenta da l'Uniun dals Gualsers al schurnal regiunal da SRF.
Sch’ins veseva per exempel da primavaira ch'i ha blera naiv, alura han ils Gualsers per part survegnì dretgs per nizzegiar pastgiras. Uschia hajan els pudì laschar ora lur animals il matg, perquai ch'i deva da lez temp sin l’autezza ch’ils Gualsers abitavan anc naiv. Ins haja damai fatg cumpromiss.
Ins ha mintgatant era gì charplina pervia d’urdens da guaud cun ils vischins rumantschs. E da la Lumenzia e Val devi il renumà scumond da maridar, tranter Rumantschs e Gualsers.
Damai na saja betg stà conflicts violents. Ils novs vischins sajan vegnids tolerads e pli tard hajan ins perfin gì gugent il contact. Ins haja maridà sur il cunfin linguistic. Ed i dettia pleds emprestads d’omaduas varts. En gualser dettia pleds rumantschs e talians. Ed en rumantsch dettia pleds che derivian dal tudestg. Uschia saja stà in in sper l’auter ch’è stà vis sur tut ina immigraziun paschaivla. Ed il medem mument saja il territori grischun vegnì adina pli tudestg.
Igl haja gì lieu ina midada da lingua tar ils Rumantschs en la Valragn da Cuira enfin en la Val dal Rain Anteriur e la Valragn. Entant ch’ils Gualsers hajan quasi colonisà tscherts intschess linguisticamain.
Ils Gualsers da Tavau èn lura sa derasads per exempel en Scanvetg u en il Partenz, ch’era oriundamain ina val rumantscha, tge ch’ins vesa vi dals blers nums da cultira (Flurnamen). Uschia è quel dialect vegnì en quels territoris.
Tge munti d'esser Gualser u Gualsra? Trais exempels da dialect (or dal archiv da SRF):
E sper la lingua tudestg han ils Gualsers anc purtà insatge auter essenzial en il chantun Grischun. Ils Gualsers avevan ina posiziun giuridica speziala da quel temp. Els pudevian per exempel eleger sez lur landamma, pudevian maridar tgi ch’els vulevan ed els pudevian laschar en ierta lur terren. E quai durant in temp, che purs sajan stads suttamess als nobels. Tenor Leonie Barandun-Alig saja l'autonomia ch'ils Gualsers avevan da lez temp stada decisiva per l'autonomia communala tipica che nus enconuschain ozendi en il Grischun.
Or da l'archiv
L'entira seria da minoritads chattais vus sin Play RTR.