Lai è enconuschent sur ils cunfins grischuns e svizzers ora. Saja quai sco lieu per far vacanzas, per far in'excursiun la fin d’emna, per far sport u er sco lieu da grondas occurrenzas da sport. Dentant sper l’entir travasch da giasts e quels ch’han ina segunda abitaziun a Lai, datti er bleras persunas che lavuran e vivan l’entir onn là. E quai er en ils quartiers, nua che blers vischins han per il solit giu las storas da las abitaziuns.
Sfidas communalas a Lai
Or da la stanza da sesida en chasa communal ha il president Maurin Malär la vista directa sin il quartier Clois. In quartier verd e quiet saja quel cun tut ils avantatgs e dischavantatgs dad auters quartier er a Lai. Il grond dumber d’abitaziuns da vacanzas occupadas mo paucas emnas u dis l’onn versus spazi d’abitar per indigens. Quai saja dentant betg be ina sfida per la vischnanca da Vaz mabain er per autras destinaziuns turisticas.
Maurin Malär è conscient da la situaziun e da las sfidas en quel connex, n'ha d’entant er nagina tema che quai savess chaschunar in di problems pli gronds. Dumandà saja en mintga cas la politica naziunala e chantunala. Quai che pertutga la convivenza u schizunt problems u reclamaziuns or dals singuls quartier na saja a Lai er betg auter che en auters lieus.
Co dumognan ins il spagat tranter turissem e cultura?
La vicepresidenta da l’uniun Cultura al pass, Elisabeth Sigron, vesa che la cultura ha ina rolla impurtanta per la cuminanza. Ina concurrenza al sport na sappia quai dentant mai esser – impurtant saja dentant la preschientscha per ils indigens sco er per ils giasts. Ils davos onns haja l’uniun pudì muventar e realisar bler – natiralmain cun sustegn politic.
Per l’anteriura commembra da suprastanza communala è la cultura ina part che sa lascha er nizzegiar turisticamain senza perder las ragischs.
Trais quarts segundas abitaziuns
Lai è la gronda fracziun da la vischnanca da Vaz. Sper Lai tutgan er anc ils vitgs da Valbella, Lain, Muldain, Zorten e Solis tar la vischnanca. Da las bun 2’700 abitantas ed abitants da la vischnanca da Vaz vivan bundant 1’500 persunas a Lai. Ils blers indigens vivan tenor l'administraziun communala cunzunt per lung da la via principala. Dentant er a Clavadoiras e Tgantieni vivian blers indigens da Lai.
In zic auter vesa quai ora en ils quartiers cun bleras abitaziuns da vacanzas u segundas abitaziuns. Insumma è la cumpart da las segundas abitaziuns fitg auta en la vischnanca da Vaz. Da las bun 5’700 abitaziuns ch’i dat a Vaz èn 77% segundas abitaziuns.
Rumantsch è daventà ina raritad
Bain èn ils nums da las chasas e vias, dals quartiers e da las cuntradas rumantschs. Discurrì rumantsch a Lai, na vegn dentant betg bler. Quantas persunas da Lai che discurran la fin finala anc rumantsch, na sa la vischnanca da Vaz betg dir. Ch’i na vegn betg pli ad esser bleras persunas, pon ins dentant s’imaginar sin basa da las datas da l’Uffizi federal da statistica per l'entira vischnanca da Vaz.
A l’ultima dumbraziun dal pievel ch’è anc vegnida fatga a scrit tar l’entira populaziun svizra l’onn 2000, han be 243 persunas da Vaz inditgà il rumantsch sco lur linguatg principal. In dumber ch'è restà pli u main tuttina ils ultims 20 onns tenor las enquistas da structura sequentas.
Avant 100 onns era il rumantsch anc cler il linguatg dominant a Vaz. Ussa è el, sch’ins guarda las cifras da l’Uffizi federal da statistica, dentant daventà per uschè da dir ina raritad. La cumpart rumantscha da la populaziun da Vaz è sa sminuida marcantamain ils ultims 100 onns da 73% sin anc stgars 10%. Ed entant che la populaziun da Vaz è sa triplada dapi il 1920, è la cumpart rumantscha vegnida trais giadas pli pitschna durant quel temp. Cunzunt a partir dals onns 1970 è il dumber da Rumantschas e Rumantschs sa sminuì cuntinuadamain a Vaz.
Preschent è il rumantsch en mintga cas anc in zic en la scola da Lai. En las emprimas duas classas primaras datti mintgamai duas lecziuns rumantsch ad emna.
Clois, Fadail, Penasch,...
Quartiers uffizials na datti betg a Lai ed uschia er nagina uniun da quartier. Ina separaziun dals singuls lieus/quartiers da Lai fan las abitantas ed abitants tenor l'administraziun communala dentant schon. Qua la survista:
Sguard enavos al cumenzament
L'entschatta dal 19avel tschientaner na datti anc nagins giasts da la Svizra e da l'exteriur che vegnan a Lai per sa recrear – nundir per far sport ubain per guardar co ch'i vegn fatg sport. Lai è ina da pliras fracziuns d'aclas dals purs da Vaz ch'els han bajegià successivamain per lung da la via dal pass e sin las spundas. Ed en quellas aclas van ils purs da Lain, Muldain e Zorten la primavaira cun lur famiglia, muaglia e rauba da chasa e stattan là fin l'atun. Sulet per cultivar ils ers turnan las famiglias puspè en ils vitgs. La cuntrada dal pass enturn Lai è da lez temp per uschè da dir «l'arcun» da pastg e da fain dals purs da Vaz. In zic variaziun al mintgadi da la vita da pur sin il brutg («Heide») dat sulet la fiera annuala da Vaz sco er il traffic da sauma e da la charrotscha da posta.
Questa vita en las aclas da Lai e conturn cumenza dentant plaun plaunet a sa midar a partir dal 1840. Quai tant cun l'avertura da la via da commerzi – ina via d'enfin sis meters ladezza che maina da Cuira a Lai, a Casti, sur ils pass dal Güglia e Malögia fin a Chiavenna en l'Italia – sco er cun l'engaschi e las investiziuns da differentas persunas. Grazia a la nova via vegni per exempel er pli simpel da transportar rauba a Lai.
Bain be quatter letgs porscha l'emprim albiert a Lai che vegn fabritgà il 1854. E la clientella èn cunzunt commerziants e martgadants da muvel. Dentant igl èn ils emprims fastizs d'ina lunga via ad ina destinaziun turistica. Propi ils emprims pass concrets per iniziar il turissem a Lai datti la fin dals onns 1870. Uschia transfurmescha per exempel la giunfra Anna Maria Candrian il 1876 sia acla en ina chasa moderna e dat albiert als emprims giasts da cura. Igl è pir da segunda chasa dal temp nov a Lai. Sis onns pli tard suonda lura cun il «Kurhaus», l'emprim hotel a Lai. Fabritgà or d'ina veglia chascharia betg rentabla, porscha el gia 30 letgs als giasts che vegnan qua er per far cura. Sia avertura il 1882 vegn definida sco entschatta dal turissem sin il brutg.
Als albierts modests suondan hotels, er imposants cun in parc e las emprimas chasas da vacanzas, sco il «Chalet Bossi». En quella emprima chasa da vacanzas a Lai dal 1893 residieschan giasts sco il retg Ludwig da la Bavaria u er divers Cussegliers federals. La stad 1904 avra l'hotel «Schweizerhof» sias portas.
Vegnan ils giasts l'emprim cunzunt durant la stad a Lai, cumenzan ils piuniers da las chasas da curar a posiziunar Lai, l'entschatta dal 20avel tschientaner, sco lieu da sport d'enviern. Er perquai che la charrotscha da posta vegn duvrada adina pli pauc cun la nova lingia da tren en l'Engiadina che va sur Tusaun.
Enconuschent sco lieu d'ir cun skis vegn Lai il 1903 cun manar tras l'emprim curs regular d'ir cun ski da la Svizra. In onn pli tard cumenza l’hotel «Kurhaus» cun sia emprima stagiun d’enviern cun giasts da la Gronda Britannia ed amplifitgescha bainprest l’hotel cun in bajetg supplementar per pudair dar dimora er a giasts da la Germania e da la Svizra.
Betg mo ch'adina dapli persunas da las citads vegnan a Lai per sa recrear. Er adina dapli abitantas ed abitants da Lain, Muldain e Zorten sa chasan a Lai. E fertant che l'avertura da l'hotel «Kurhaus» il 1882 vala sco entschatta dal turissem a Lai, vala la tschentada dal crap da fundament da la baselgia San Carlo il 1884 sco entschatta da la cuminanza dal vitg da Lai. Avant gievan las famiglias da purs anc adina a Vaz en baselgia.
Erigida sin iniziativa dal plevon da Vaz, cun l'agid dals indigens ed er daners da l'Italia vegn ella consecrada la stad dal 1886. Dentant bainprest sa mussa che la baselgia è memia pitschna per tuttas persunas che vivan ussa Lai. Uschia che la messa principala vegn fatga la stad or en il liber.
Cun il sustegn d'insaquants possessurs da chasas da vacanzas e la lavur tributara («Frondienst») dals indigens segua il 1928 ina segunda, pli gronda baselgia a Lai. Quella vegn erigida be paucs meters sper la veglia. La veglia baselgia va sinaquai plaunet en decadenza e serva be anc sco deposit per ils pumpiers fin ch'ella vegn puspè renovada. A la baselgia suonda lura il 1906 er l'emprima chasa da scola a Lai.
Uffants da scola vegnan dentant gia avant a Lai. Betg per ir a scola, mabain per far vacanzas. Ed i n'èn betg uffants da Lai e conturn, mabain uffants da Cuira che vegnan qua l’emprima giada il 1882 en ina colonia da vacanzas. Quai sin iniziativa dal plevon da la baselgia da son Martin a Cuira che vul porscher ad uffants basegnus u malsauns da la citad in pèr emnas da vacanzas a Lai. In mais avant l’avertura da l’hotel Kurhaus fan uschia 23 uffants da la scola da Cuira vacanzas en il bain Clois ch’il selvicultur e president cirquital, Johann Fidel Rischatsch, metta a disposiziun.
Diesch onns serva il bain a Clois als uffants da Cuira sco colonia da vacanzas. Suenter vegn fatg midada a Valbella ch’è pli datiers al lai e che porscha er dapli plaz. Anc oz pon scolaras e scolars da Cuira ir a Canols en vacanzas.
Il bain Clois vegn lasuenter vendì al hotel Schweizerhof che dovra quel per furnir latg, chaschiel e groma als giasts. Oz sa chattan duas abitaziuns en il bajetg che regorda anc oz vi dal temps da las aclas.
Fin ils onns 1940 sa concentrescha l'urbanisaziun da la cuntrada cunzunt per lung da la via principala. Sper hotels e chasas d'abitar datti er adina dapli chasas da vacanzas. Dentant pir ils onns lasuenter vegn er bajegià pli intensiv en la planira vers la Val Sporz e da tschella vart en la spunda da Crapera. Er vegnan fatgas novas vias en direcziun Fadail, Dieschen, Crepera e Clavadoiras.
La pli veglia chasa da vacanzas da quest stil dals onns 1940 sa chatta anc adina en il quartier Clois. In architect da Zug ha realisà questa «Chesa Cherina» il 1946 per sia sora ch’aveva problems da trair flad. In emprim boom da bajegiar abitaziuns da vacanzas datti a Lai ils onns 1950.
Las colonias da vacanzas, ils hotels ed era las segundas abitaziuns, questas villas da stad, co ins numnava ellas, quai tutga tar la DNA da Lai. Quai è stà qua davent da l’entschatta.
Lai crescha en il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner adina pli fitg. I vegn bajegià pli spess ed er construidas chasas da pliras famiglias u entirs blocs e surbajegiadas cun abitaziuns da vacanzas. Insatge ch'era ils quartiers sentan – uschia per exempel er ils quartiers da Clois, Fadail e Davos Lai.
Dentant er l'infrastructura da sport e turissem vegn cuntinuadamain amplifitgada e modernisada. Saja quai cun pendicularas che mainan ils giasts sin ils culms, cun in center da sport u cun in parc da bike.
