Quartiers da Lai - La vita tranter giasts, indigens e segund-indigens

Creschì si a Clois

El sa regorda anc bain da l’emprima saira en la nova abitaziun a Lai avant prest 50 onns. Igl era sonda saira ed igl era l’emprima giada ch’els han mangià en cuschina. «Qua pareva tut ester. Ins era insaco malcuntent, aveva stuì dar si ils amis a Lain ed era ussa en qua», di Donat Rischatsch ch’era lura anc in buob dad 8 onns.

Auter che a Lain era la nova abitaziun bain pli nova e moderna e purscheva era dapli spazi. Tuttina n’ha quai betg vulì dir ch’els han lura mintgin er gì ina atgna chombra.

Il quartier Clois era tut in auter mund ch’il vitg da Lain. Cura che Donat Rischatsch è arrivà là, il 1974, era bler anc verd enturn ed enturn. Ma il quartier è sa sviluppà. Grondas chasas èn vegnidas bajegiadas, cunzunt era abitaziuns da vacanzas. «La canera n’ha betg disturbà ed ils plazzals eran interessants», uschè Donat Rischatsch. Els avevan contact cun ils lavurers e pudevan discurrer talian.

In quartier cun dus munds

Contact cun persunas estras, che vegnivan regularmain a Lai, hajan els era gì. Magari er stretgs contacts, surtut cun persunas ollandaisas e turitgaisas.

Crescher si en in quartier sco a Clois, cun persuna ch'abitan sur l’onn en il lieu e persunas estras che vegnan e van, quai procuria per ina avertadad, ina variaziun, uschia Donat Rischatsch. Ins possia dentant era restar anonim en in tal quartier, sch’ins veglia quai.

Sco a Turitg l'emprima giada

Per la mamma da Donat Rischatsch, Jolanda Rischatsch Thalparpan, è la midada er stada gronda: «L’emprima giada ch’jau sun vegnida qua a cumprar en, pareva a mai ch’jau saja a Turitg en la via da la staziun». I saja stà tut curius da vesair uschè blera glieud avant la stizun, sa regorda la dunna dad 88 onns ch’è creschida si a Zorten e ch’ha vivì avant anc 10 onns a Lain.

Igl è l’onn 1974, curt avant Nadal, cura ch’ella vegn cun ses um, ses figl Donat ed ulteriurs uffants a star en la chasa cun pliras abitaziuns ch’els han bajegià a Lai en il quartier da Clois. «Jau sun vegnida gugent en qua», manegia Jolanda Rischatsch Thalparpan che viva ussa là gia dapi prest in mez tschientaner. E ch’i vegniva discurrì dapli tudestg a Lai n’era er nagin problem, damai ch’ella discurria gea omadus linguatgs.

Clois è il lieu da sia vita

Ella sa regorda anc ch’igl aveva er dà gronda opposiziun da vischins e vischinas cun lur chasas singulas cunter lur chasa da pliras abitaziuns. Bain èn els stads ils emprims cun ina tala gronda chasa. Dentant pass per pass saja il quartier, ch’aveva lura anc bler verd, vegnì surbajegià cun autras chasas grondas da pliras abitaziuns. Da la canera ch’igl ha dà durant quel temp n’ha ella dentant betg laschà disturbà. Ella haja gì avunda da far. Ils esters e las estras sajan plitost sa lamentà.

Jolanda Rischatsch gauda ses quartier cun datiers il Volg, ina drogheria, la baselgia e la scola. «Clois è in bel quartier», concluda ella. Laschà encrescher per Lain u Zorten n'haja ella mai. I saja stà in temp fitg interessant a Clois, nua ch'ella haja en quest prest 50 onns vesì bler, sentì bler ed era gì blers contacts.

La Villa Viola

La chasa la pli marcanta en il quartier Clois è segiramain la Villa Viola construida il 1905 dals frars Meisser sco villa da stad. Avant 26 onns ha Luzi Bergamin cumprà la chasa ed abitescha en ella. Da dadora èn las midadas fitg modestas, vitiers è vegnida ina garascha ed adattaziuns vi dal conturn, il crap da tuf dentant è restà ed è uschia er la caracteristica dal bajetg.

Dadens haja el stgarpà or tut e fatg da nov, ha Luzi Bergamin raquintà tar nossa visita. Per blers è la Villa Viola betg mo la pli marcanta, ma er la pli bella chasa da Lai. Superbi saja el schon in pau, manegia Bergamin, en mintga cas saja el cuntent che la chasa cun in ferm connex cun l’istorgia locala saja abitada tut l’onn.

Prender peda per ina baterlada en il Volg

Gia dapi 40 onns viva Nina Jäger a Lai e lavura era gia uschè ditg en il Volg. La gronda part da la clientella saja persunas estras, sur tut da la Hollanda, da la Germania e da l’Italia. Ma era ils indigens apprezieschian la fatschenta en il center da Lai.

Products spezials per la clientella internaziunala na chatt’ins betg en il Volg, persuenter products regiunals, sco chaschiel. Ils Tudestgs mangian gugent la tschigulatta svizra, prezià vegn era la turta da nuschs, paun cun paira e vin grischun.

Nina Jäger viva a Plan dil Roisch, datiers dal quartier Clois. Ella è cuntenta cun il quartier e cun sia lavur. Ed uschè ditg ch'ella lavuria anc, na vegnia ella er betg a far midada. «Lasuenter na sa jau betg anc. Ins na sai mai tge che capita», di ella cun in rir.

Bellas sentupadas en ils quartiers a Lai

Bain n’haja betg dà uschè bleras sentupadas spontanas sco quai ch’ella haja pensà ordavant ch’i pudess dar avant in center da cumpra. Quellas sentupadas ch’igl ha dà, èn dentant stadas bellas, concluda la moderatura da RTR, Angela Hendry. Ella ha visità ils quartiers da Lai durant tschintg dis ed ha moderà en il studio mobil da radio RTR avant il center da cumpra Zentrum Lai, datiers dals quartiers Clois, Fadail e Davos Lai.

 Restar èn memoria vegnia ad ella cunzunt las sentupadas cordialas ch’ella haja fatg, uschia per exempel quella cun Jolanda Rischatsch che viva dapi prest 50 onns en il quartier Clois a Lai. Ed igl haja er dà plirs muments spezials durant quels dis a Lai. In da quels è per Angela Hendry per exempel cura che scolaras e scolars da l’emprima classa primara èn stads sin visita al «Concert sin giavisch» ed han per part era sautà tar la musica ch’els ed ellas han giavischà.   

Il num «Clois» vegn da las storas

Il cabarettist e musicant Flurin Caviezel ha fatg sias atgnas experientschas durant nossa visita en ils quartiers da Lai. Uschia ha el per exempel concludì ch'il num Clois vegn da las storas. Sch’ins giaja numnadamain atras il quartier vesian ins bleras abitaziuns ch’han giu las storas. E cun esser en quellas abitaziuns plir dis survegnian ins claustrofobia – per rumantsch da Vaz «cloistrofobia». Per far pli simpel hajan ins stritgà «fobia», ed uschia saja il num «Clois» naschì.  

Dapli da sias experientschas or dal quartier da Clois e da Lai ha Flurin Caviezel preschentà en ses program a la sentupada da quartiers il venderdi saira.  

Radio RTR ha rapportà live da Lai