L’emprim da november è Numnasontga. Il firà nua che persunas catolicas sa regordan da tut lur sontgas e sontgs. Quels che han lur agen di sco sontg Martin, Pieder e Paul u sontg Clau dentant era tut quels che n’han betg in di spezial en il chalender catolic. In di pli tard è lura il di da las olmas. Quest di sa regordan blers da tut ils morts e da lur olmas. Perquai ch'ils dus da november n’è betg in firà, visitan blers gia in di avant – da Numnasontga - las fossas dals defuncts e da las defunctas.
Usits bunamain emblidads
Intgins lieus en la Rumantschia enconuschan tradiziuns tut spezialas per ils emprims dus dis dal november. Ozendi pon quellas sa reducir en las quatter paraids da la baselgia, ma anc en il davos tschientaner pareva il pievel rumantsch anc da viver las tradiziuns en ses mintgadi. En Surselva sco era en l’Engiadina èn vegnidas fatgas unfrendas per las olmas.
La notg da las olmas
Cura ch’i vegn stgir da Numnasontga ed il di da las olmas n’è betg pli lunsch, lura vegniva i fatg unfrendas. Quai «per l’amur dal salid dad in’olma u per sa proteger da donns da striegn», sco Sur Felice Maissen da Zignau scriva en ina publicaziun da l’onn 1961. En quella notg bandunan las olmas tenor la cretta populara il purgiatieri e van en las chasadas dals parents e las parentas. La finamira: mirar sch’i vegnia rugà per ellas. Per quest motiv stoppian ins laschar glisch sur notg. Cura ch’ins giaja lura en baselgia la damaun, turnian las olmas puspè enavos en il purgiatieri.
Tgi enconuscha anc las «punschas da las olmas»?
Tgi che sa profunda en la tematica da las tradiziuns rumantschas enturn il di da las olmas e Numnasontga, chatta baud u tard ils paunins da las olmas. Quels vegnivan para fatgs en Surselva. Bleras infurmaziuns n’èn betg pli da chattar davart quels paunins, ma il vocabulari sursilvan tradescha ch'els han gì en ivettas è sajan stads da consistenza loma. Ils paunins vegnivan lura repartids ad ils paupers en suffragi da las olmas.
Era en autras parts dal chantun è vegni pensà vid las olmas. A Surses unfrev'ins paun cun pischada. Sumegliant saja era stà a Müstair. Tenor Sur Felici Maissen saja quai usit almain anc vegnì pratitgà fin enturn 1910.
