La marella emprova da purtar glisch en il cas da spariziun da Toni Berther. Cun agid da las actas chattadas tar la Procura publica a Cuira e cun las perditgas Sigis Schmed, cumandant dals pumpiers, Marcus Duff, pur e vischin e cun Leo Cathomas, responsabel per la dumonda da spariziun e l’ierta, èsi vegnì in zic pli cler enturn la spariziun da Toni Berther, numnà Toni da Cuas.
In um che viveva independent e gugent persul
Toni Berther era in um che viveva gugent persul. El abitava en in mulin ch’era situà radund 200 meters davent dal vitg da Cumpadials, ina fracziun da la vischnanca da Sumvitg. Quest mulin aveva el ertà da ses aug il 1969 cura che lez è mort. Silsuenter n'ha el betg pli tegnì biestga, dentant vinavant fatg fain e tgirà ses prads e clavads. Cun la famiglia Duff a Laus da l’autra vart da la val ha el alura gì ina cunvegna durant 30 onns da laschar magliar il fain or da ses clavads. Uschia ha Marcus Duff adina puspè gì contact cun Toni Berther a Cuas.
El viveva gugent per sasez e quai deva dis ch’el na discurriva nagut, ma auters dis pudevan ins discutar pliras uras. Plinavant eri el era fitg inschignus. Toni Berther tgirava ses prads fitg tais cun in sistem da sugas. Uschia na stueva el betg trottar da las stippas plauncas si e giu.
L’ultim onn avant la spariziun era da percorscher che l’um n'aveva betg pli il medem schlantsch da far fain. Probabel haja quai gì da far cun las miserias ch'el aveva cun ils egls ed anc auters mals, declera Marcus Duff. L’ultim enviern avant il brischament dals 7 da settember 1999 ha Toni Berther dumandà agid da bittar or naiv. El avevi dumandà e mussà tut las maschinas da bittar or naiv sch’el na fiss betg en gamba. Ina tala dumonda n’aveva l’um da 65 onns mai anc fatg, raquinta Marcus Duff. Vegnì uschè lunsch n’èsi dentant betg.
Il mulin
Il mulin a Cuas era gia blers onns en quest lieu. Uschia avain nus chattà en l’archiv «nossaistorgia» ina fotografia dal 1911/1912 cura che la lingia da viafier era en construcziun ed il mulin fascheva gia parada sin quest crest. Situà era la chasa a Cuas, sco il num di gia, a l’ur da la vischnanca. En quest lieu nascha in dutg sut in crap e quel ha dà blers onns forza a la roda mulin. Era n’aveva la chasa fin ch’ella è brischada nagin access a la rait d’electricitad. Tut la forza electrica vegniva producida cun l’aua dal dutg.
Quai correspunda er a la moda da viver da l’ultim cussadent da la chasa a Cuas. Perquai che Toni Berther vieva gugent independentamain da ses convischins e sur sasez. Dentant era el fitg interessà vi da la tecnica e tgirava era sez quella. La raschun dal brischament n’han ins fin il di dad oz betg chattà. Ils experts han menziunà en il rapport final che tut saja pussaivel, intenziun u in sbagl tecnic.
-
Bild 1 von 4. Il clavà che Toni Berther aveva era pli anora che la chasa. El stat anc oz. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 4. Il lieu nua che la chasa/mulin a Cuas era. Oz na vesan ins nagut pli, ni d’in brischament ni d’ina chasa. Là nua ch’il mir giudim è era la chasa a Cuas. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 4. La crusch per Toni Berther. Quella era montada blers onns davant la baselgia da Sumvitg. Uss è ella montada sin il grip a Cuas. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 4. La crusch per Toni Berther è montada sin il crap nua che la funtauna nascha ch’ha blers onns fatg ir la roda mulin. Bildquelle: RTR.
Il brischament la notg dals 6 sin ils 7 da settember 1999
La chasa a Cuas/Cumpadials è brischada giu dal tuttafatg la notg dals 6 sin ils 7 da settember. Ils pumpiers èn stads svelt al lieu. Quella notg na deva quai nagin vent, tuttina è la chasa brischada giu svelt ed era gia cumplainamain en flommas da mesanotg. Il cumandant dals pumpiers da Sumvitg Sigis Schmed era l'emprim al lieu d’incendi.
L’entira chasa steva en flommas. Cura che jau sun ì vi enturn chasa è anc ina buttiglia da gas explodida e sgulada gist sper il chau ora. Quai era in privel, ma uschiglio na deva quai betg gronds privels.
La gronda sfida era da vegnir vitiers cun aua che ha pressiun. Per vegnir da schliar il problem han ils pumpiers tratg si da la plaunca taissa ina lingia dal Rain. Alura saja il fieu stà sut controlla circa a las quatter da la damaun, di Sigis Schmed. Privel hai sulettamain dà pervi dals binaris da viafier. La lingia da la Viafier retica maina gist dasper la chasa e tut ils cabels e quai d’arom era gist vegnì fatg nov. Ma ils pumpiers han pudì evitar donns vi dal traject da viafier.
Nua è Toni Berther
Gia la notg han ins empruvà d’eruir nua ch’il cussadent Toni Berther pudess esser. Il postin da Cumpadials Albert Cavigelli ch’era gia la notg vegnì al lieu d’incendi ha controllà la scaffa da brevs. Quella era vida e quai ha el annunzià a la polizia, uschia era da leger en il protocol chattà a Cuira en las actas da la procura publica. Era ha el annunzià ch’els hajan discurrì ils ultims dis da problems da sanadad e perquai ha la polizia telefonà als ospitals a Glion e Cuira, ma Toni Berther n’era betg en in ospital.
Intercurì minuziusamain la tschendra da l’incendi
In expert da la polizia per incendis ed ina gruppa dals pumpiers han il di suenter il fieu controllà ed inspectà minuziusamain il lieu d’incendi. En il rapport final èsi scrit ch’ins n’haja chattà insumma naginas restanzas umanas en la ruina da la chasa. Autras chaussas sco per exempel ina bursa da daners sajan quasi restadas intactas. Perquai concludan er ils experts dumandads a Turitg e Son Gagl, che sch’il Toni da Cuas fiss stà en sia chasa durant il brischament, avessan els chattà restanzas dad ossa, quai na saaja dentant betg stà il cas.
La polizia e la colonna d’agid han tschertgà adumbatten
Ils dis suenter l’incendi ha la colonna d’agid cun la polizia intercurì il conturn da la chasa fin en la Val Russein. Era sia chamona sur Laus ed il conturn da ses bajetgs èn vegnids intercurids suenter fastizs. Ma chattà n’han ins nagut. La cuntrada da Cuas fin en Val Russein è caracterisada da gronda grippa e crappa ed era da bleras sfendaglias. Quellas èn profundas e probabel vegnan quellas da lagutar in um senza che quai resta in fastiz. Uschia tuna l'opiniun derasada da la populaziun che Toni Berther saja ì la notg en ina da quellas sfendaglias per mai vegnir chattà. Cumprovar quai na pon ins dentant fin il di dad oz betg.
Rapport dal medi
En las actas chattadas tar la Procura publica a Cuira è era da chattar in rapport dal medi da chasa. Toni Berther aveva propi problems cun la sanadad. Uschia ha ses medi infurmà l’um da 65 onns ch’el stoppia ir a laschar far ina controlla tar in medi spezialisà a Cuira. Toni Berther ha suenter questa annunzia piglià tema ed el n’era strusch da quietar. Perquai ha el survegnì in med per quietar e vegnir pli ruassaivel.
La tema dad ir sin ina controlla a Cuira era fitg gronda e reala per Toni Berther. El avess alura stuì s’annunziar a Cuira per far in termin da controlla ils 5 ni ils 6 da settember. Plinavant èsi da leger che la malsogna diagnostitgada fiss probablamain stada curabla, dentant la tema da talas controllas probablamain betg.
Decleranza da spariziun
La vischnanca da Sumvitg ha per pudair terminar il cas dumandà agid la cumissiun tutelara da la Cadi. Lezza ha nominà il november 1999 Leo Cathomas sco avugà, responsabel per la facultad. Lez ha alura prendì si contact cun ils fragliuns da Toni Berther. Quels han alura inditgà ch’els sajan surstads ch’els na sajan betg vegnids dumandads da sez ademplir quest pensum e che la vischnanca haja incaricà in ester.
Uschia scriva ina sora da Toni Berther en ina brev, che sa chatta en possess da Leo Cathomas, ch’els vegnivan regularmain a Cuas sin visita. Ses frar sa legravia adina da visitas era sch’el sa legravia quasi pli fitg cura che quella gieva puspè. Leo Cathomas è dentant sa cunvegnì cun la famiglia da far quellas lavurs e la finala saja la collavuraziun stada empernaivla e senza dispita. Suenter dapli ch’in onn che l’um era sparì ha la Dretgira districtuala da la Surselva declerà Toni Berther ils 24 d’avrigl 2002 sco sparì.
Partiziun e commemoraziun
Suenter ch’il Toni da Cuas è vegnì declera sco sparì ha la partiziun da ses bains pudì vegnir fatga. Era quai ha Leo Cathomas fatg. Sia chamona sur Laus ha in figl d’ina sora survegnì, ils prads ed ils clavads enturn chasa in figl d’ina autra sora. A Cuas è la ruina da la chasa vegnida allontanada ed ins n’ha betg pli reconstruì ina chasa en quest lieu. Il motiv è che Cuas è en ina zona da privel.
La famiglia ha laschà far ina pitschna crusch per Toni Berther. Quella è alura vegnida montada tar l’entrada da la baselgia da Sumvitg. Uss è ella montada a Cuas sin il crap, gist là nua che l'aua nascha or dal crap.