Fominas e gronda povertad: avant gnanc uschè lung temp era quai anc il mintgadi per blers e bleras en Svizra. Glieud ha vivì senza dachasa fix, ha gì fom, per blers ina situaziun precara. Famiglias grondas cun dapli che 10 uffants eran spezialmain vulnerablas. Uffants eran tant ina benedicziun sco er ina chargia. Cura che la Svizra è sa cumenzada a sa surmar sco stadi, sco naziun dal 19avel tschientaner, èn vegnids sin il plan er filantrops e refurmaturs socials ch’han vulì schliar il problem da la povertad e miseria.
Lur metoda: Reeducar ils uschenumnads «schmütschafadias» en chasas da correcziun, serrar davent dunnas che na correspundevan betg al purtret burgais d’ina mamma e chasarina ed allontanar rigurusamain uffants dals «milieus nuschaivels». Be uschia fissi pussaivel d‘educar la glieud a commembers e commembras nizzaivels da la societad burgaisa. Il consens en il 19avel tschientaner era cler: tgi ch’è pover è sez la culpa. Ubain memia marsch u memia pigher. Be cun maun dir, squitsch ed autoritad pon ins manar sin la dretga via a glieud povra «negligenta» e «schmütschafadias».
Fürstenau
En quel connex ha il Grischun avert l‘onn 1840 la chasa da correcziun Fürstenau – ina da las emprimas talas instituziuns en Svizra. Ina chasa per persunas cun «faussa moda da viver e faussa tenuta» ed in «caracter nausch» – ina manifestaziun d‘ina politica sociala repressiva.
Quest è il cumenzament d’uschenumnads provediments administrativs ch’ins ha pratitgà en Svizra fin ils onns 1970. Ils pertutgads eran sur tut il temp savens persunas ord relaziuns socialas ed economicas difficilas. Autoritads laicas decidevan davart mesiras che stigmatisavan ed avevan consequenzas per ils pertutgads e las pertutgadas per tut la vita.
«Emblidadas da la ventira»
Il museum retic a Cuira mussa actualmain l‘exposiziun «Emblidadas da la ventira. Mesiras repressivas per motivs da provediment en il Grischun». Là vegnan quintadas las istorgias da tschintg persunas, naschidas tranter il 1881 ed il 1957, pertutgads da talas mesiras. Lur raquints represchentan il destin da blers millis auters.