Morins èn bler dapli che be ureglins d’aur ed emagl. Per bleras Engiadinaisas èn els ierta charezzada, che vegn dada vinavant anc oz da mamma a figlia. Il chau dad in um nair, il morin, è lur Engiadina per pender vi da l'ureglia.
Ina ierta veneziana – u tuttina betg?
La tradiziun engiadinaisa, notada en emprima lingia da Dolf Kaiser en ses cudesch davart ils pastiziers grischuns, dì che l’amur da las Engiadinaisas per ils morins haja cumenzà a Venezia. En il 17 e 18avel tschientaner eran bleras Grischunas e Grischuns emigrads là per pudair gudagnar lur paun da mintgadi – saja quai tras lur lavur la pli famusa sco pastiziers, ma era sco chalgers u en autras professiuns.
Il 1766 era dentant arrivà il temp ch’ils da Venezia avevan avunda dals Grischuns e lur rampigns politics, ma era da lur pussanza economica a Venezia. Cun in decret han ils Venezians prendì als Grischuns lur privilegis economics e cun quai lur basas d’existenza e stgatschà ils Grischuns entaifer paucs mais.
Gia baud in segn d’identitad
Da Venezia sajan restads ils ureglins, apunta, ils morins. Quels morins sajan vegnids purtads sco segn d’identitad tranter tut quellas e quels, ch’eran vegnids bandischads da Venezia e che s’eran suenter sparpagliads per tut l’Europa enturn. Sch’ina dunna cun morins haja inscuntrà a l’autra, saja quai stà sco in signal secret – er sch’ellas na s’enconuschevan betg.
Tar la dumonda co ch’ils morins èn daventads part da la ierta culturala en l’Engiadina Bassa e surtut a Sent – ins discurriva era dad «ils morins da Sent» – sa perdan dentant ils fastizs en l’istorgia.
Ils regals dals randulins tar il return en la patria
Probablamain èsi profan – e l’ureglin exotic simplamain in souvenir dals randulins tar lur returns en patria. I vegn ad esser stà sco anc oz – souvenirs spezials èn bainvesids. Ils morins eran il regal ideal. Custaivel e mai vesì, pitschen e bain transportabel e tipic venezian, vegn ditg savens.
Dentant – tipic venezian? Na, betg dal tuttafatg. Ina tschertga da maletgs en la rait conferma tge che l’ina u l’autra Engiadinaisa sa era gia: Il morin da Sent ha in parent pli stretg, bunamain in schumelin, en croat il morčić, en talian il moretto Fiumano. Quest morin era il 19 e 20avel tschientaner in schlagher da vendita da la citad oz croata Rijeka, cun num taglian Fiume.
Il moretto era in simbol charezzà d’identitad ed è quai anc oz. El è vegnì votà ils onns 2000 sco simbol da la citad e vegn avant tar il carnaval e l’uffizi turistic.
Nua che l’istorgia engiadinaisa e quella croata sa cruschan
Cler è – era Fiume era in lieu, nua che blers randulins engiadinais sa platgavan per lur vitas professiunalas. A l’inizi dal 20avel tschientaner devi a Rijeka betg be simplamain ses cafés en mauns engiadinais e grischuns, ma er ina secziun da l’Uniun dals Grischs. E tar l’istorgia dad ina da las pli enconuschentas manufacturas da morins, la firma Gigante, vegn descrit che sper lur affar sajan stads differents cafés.
Probabel che las vias dals randulins ed ils moretti fiumani èn sa cruschads là, cumprovà n’è dentant nagut. A congualar ils morins da Rijeka cun quels da Sent, paran las ragischs cuminaivlas dentant da sa chattar plitost là, che tar ils morins pli mundans tip venezian.
In simbol d’identitad tranter tradiziun e spiert dal temp
Ils morins da Sent han dimena cun ils morčić schumelins pauc enconuschents en la Croazia, a Rijeka. En muntogna sco al mar fan els part a la ierta culturala e valevan u valan sco simbol d’identitad. En tuts dus lieus paran dentant da star ils morins u morettis per travers al spiert contemporan, al «Zeitgeist».
Ina da bleras dumondas che Isabelle Jaeger ha fatg sin ses viadi sin ils fastizs dals morins engiadinais e lur schumellins croats, ils moretti fiumani u ils morčić – e las respostas datti en il film da Cuntrasts «Mar, munts e morins».
Or da l'archiv: