Suenter avair observà lungs onns la guerra dal lontan, eran sa chattads ils Engiadinais vers la fin da la guerra en ina mez lien. Durant ina fasa dad intginas emnas èn fugids tschients da las pli differentas persunas da la guerra sur il cunfin da Martina en l'Engiadina.
Er sche bler da quai ch'è succedì quella giada n'è anc betg enconuschent, datti tuttina perditgas. Lur notizias, regurdanzas e fotografias dal mintgadi èn oz funtaunas preziusas dal passà.
Il pitschen stgazi dad Erwin Gruber en l'archiv statal
Durant ch'ils fugitivs arrivan di per di en Engiadina ha er l'appuntà Erwin Gruber servetsch al cunfin. En l'Archiv chantunal dal Grischun èn ina notizia e fotografias dad el, che mussan quanta glieud e quanta glieud differenta ch'è arrivada be durant quatter dis via Vinadi e Martina en Svizra:
Sguard enavos en l'istorgia – documents dad Erwin Gruber
-
Bild 1 von 8. Fugia en Svizra curt avant la capitulaziun tuddestga –. fugitivs spetgan en lingiadas a Vinadi per entrar en Svizra. Bildquelle: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR.
-
Bild 2 von 8. La pli diversa schuldada era arrivada al cunfin svizzer. Bildquelle: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR.
-
Bild 3 von 8. Finalmain en Svizra –. fugitivs chaminan vers Scuol. Bildquelle: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR.
-
Bild 4 von 8. Via en l'avegnir –. nausch'aura, naiv, ma en vita en viadi a Scuol. Bildquelle: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR.
-
Bild 5 von 8. La statistica da fugitivs cun las notizias a maun. Bildquelle: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR.
-
Bild 6 von 8. Las statisticas dad Erwin Gruber –. ellas mussan, quanta glieud e quant differenta glieud ch'era fugida quels dis en Svizra. Bildquelle: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR.
-
Bild 7 von 8. In tozzel fotografias tutga tar ils documents dad Erwin Gruber. Bildquelle: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR.
-
Bild 8 von 8. Relasch da confamigliars –. la busta cun las fotografias dad Erwin Gruber en l'archiv a Cuira. Bildquelle: Archiv chantunal dal Grischun / Isabelle Jaeger, RTR.
Sias fotografias mussan lingiadas da persunas, civilists, bler umens, schuldada la pli diversa. Els spetgan al cunfin per vegnir en, fan pausa cun lur rauba, discuteschan cun il militar svizzer e chaminan enavant da l'Engiadina si vers Scuol, en la naiv da la primavaira 1945.
Inscunter cun l'escorta da Mussolini a Scuol ...
A Scuol era sa furmada in'organisaziun voluntaria da dunnas per gidar als fugitivs. En sasez n'hajan ellas betg fatg quint da stuair vegnir en acziun, scriva ina dad ellas, Erika Gaudenz-Bifrun, suenter en il Chalender Ladin.
Quai è sa midà per intginas emnas vers la fin da guerra, cura ch'ils fugitivs arrivan si dal dazi da Martina a Scuol. En Engiadina èn arrivads dentant er passants en autra direcziun, da l'Italia vers la Germania. La Svizra neutrala accogliava er a quels – ed uschia sa chattan Erika Gaudenz e las dunnas da Scuol confruntadas ina dumengia a mezdi cun l'alimentaziun dad ina gruppa da schuldada da la SS e la Wehrmacht tudestga.
Ella na paran dad esser stada ni amiaivla, ni mudesta:
Cun tun impertinent as ha ün permiss da dumandar café, ma veritabel e pan alb pro. Cha da quaist pan nair el nu mangia! Els as postettan là sülla plazza in fuormaziun e lingia dretta, sco tratta cun la corda ed ün uffizial da l’SS ils annunzchat ad ün uffizial svizzer cul salüd hitlerian. Quist etern salüd da Hitler, in nossa libra Svizra ans faiva fotta!
Quant dischagreabla che la cumpagnia brina è stada, haja sa mussà suenter gist dador cunfin. Apaina arrivada sur l’En en territori austriac haja ella assaglià in pur, stratg dus purschels ed in vadè or da sia stalla, e mazzà e mangià quels be direct.
E questa truppa na saja betg stada ix ina gruppa tudestga, cuntinuescha Erika Gaudenz:
Pür plü tard gnittan nus a savair cha quaista culuonna as cumponiva dad homens schelts our da l’SS e ch’els avaivan condüt al duce Mussolini, travesti in üna da lur unifuormas, infin al cunfin svizzer, per il far passar per ün dals lurs in cuntrabanda.
... e curt suenter cun survivents dad Auschwitz
Ironia dal destin, anc en la proxima notg, era la gruppa da dunnas vegnida confruntada cun la barbaria da tut in'autra vart. Amez la notg fraida eran arrivads diesch camiuns da la Crusch cotschna dal cunfin sin plazza da scola a Scuol. Lur chargia: Survivents dals champs da concentraziun da Mauthausen ed Auschwitz.
En ses raquint, publitgà en il Chalender Ladin, scriva Erika Gaudenz dals schnuizis da quella notg:
Las dunnas han flià e gidà, tuttina – intgins dals survivents moran anc là sin plazza da scola, auters curt suenter en l'ospital. A lur destin regorda anc oz ina fossa sin il santeri da Scuol.
Er Erika Gaudenz constatescha en il Chalender Ladin, quant differenta che la fulla dals fugitivs era.
I rivettan vegls, menduoss, pitschens infants, i gnittan sudats, i rivet üna duonna ultim-portanta cun ün poppin sün bratsch, i gnittan tradituors da la patria e retscherchats malfattuors.
Uschia – per restar en il tun dal temp – aveva buffà il vent criv da la barbaria en pajais lontans enfin en Engiadina sin vamporta.
Martina-Vinadi – ina reportascha dals 5 da matg 1945
-
Bild 1 von 5. In pur svizzer turna en patria – . la famiglia haja fatg in viadi da quatter notgs per turnar en Svizra, scriva la Keystone tar il maletg. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 2 von 5. Colonna da la Crusch Cotschna Internaziunala –. ils camiuns turnan cun Svizzers da l'exteriur en patria. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 3 von 5. Return en patria –. in Svizzer turna cun sia famiglia da l'exteriur enavos en Svizra. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 4 von 5. Sin post al cunfin tar Vinadi –. umens svizzers en servetsch activ fan guardia tar lur susta. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 5 von 5. Scumond d'entrar general –. uschia admonescha la tabla davant il champ provisoric per fugitivs tar Vinadi. Bildquelle: Keystone.