L'ischi da Trun – ina planta mitica
La ditga di ch’ils libers sursilvans sa radunavan da notg sut in ischi dador Trun per avair endament co sa defender dals tirans. Qua hajan els – anno 1424 – era fundà la Ligia Grischa. Ditg n'èsi betg stà cler sch’i sa tractava per propi dad in ischi, bainbaud vegnivi scrit dad in tigl, dad ina platana u lura dad in ruver. La fin finala ha l'ischi pudì far valair.
Trais fegls dal vegl ischi
L’istorgia da l'ischi sco mitus è pli giuvna. Per propi cumenza quella pir cun l’emprima festa centenara da la Ligia Grischa a Trun, organisada 1824 da pader Placi a Spescha – dal reminent l’emprima festa patriotica en il Grischun e suenter l'uschenumnà «Unspunnenfest» 1805 per la segunda en Svizra.
Ed il temp da la festa centenara dal 1824 da la Liga Grischa avevan las chauras spussà bravamain l'ischi. Durant in pèr onns ha in mir da protecziun protegì il veteran da las chauras. Sin cussegl dal primselvicultur chantunal Johann Wilhelm Coaz rimnan ils da Trun sems dal davos rom verd e cultiveschan plantinas. La plantina la pli ferma vegn plantada il 1867 en il terratsch sper l'ischi muribund. In onn pli tard, il 1868, vegn il davos bist dal vegl ischi sfratgà d’in ferm vent.
Las restanzas dal vegl ischi
La brev da la Ligia Grischa 1424
Suenter 600 onns vesa questa brev anc ora relativ bain, considerond che quella è vegnida faudada bleras giadas e purtada a chaval da vischnanca tar vischnanca.
Chantai Rumantschs!
Enfin lunsch viaden en il 19avel tschientaner ha il rumantsch giugà ina rolla inferiura. El valeva sco lingua arcaica, sco «lingua muribunda», e vegniva considerà dals pussants (ils liberals) sco impediment per in progress economic e social. I deva ni chors ni ina litteratura da chant rumantscha, mabain mo insatge pauc translaziuns e adattaziuns da chant tudestg.
L’emprima ovra per propi sursilvana n’ha pia betg casualmain ses origin a Trun. 1864 fa il chor Ligia Grischa furora a la festa da chant federala a Berna cun la chanzun «A Trun sut igl ischi». Quai emprim imni rumantsch vegn silsuenter adina puspè chantà a las differentas festas da chant (federalas, chantunalas e districtualas). El daventa in ambassadur impurtant dal rumantsch e ses engaschads chantadurs e chantaduras.
La festa da la Ligia Grischa 2024 lascha reviver las chanzuns patrioticas davent da la chanzun scritta 1824 da pader Placi a Spescha «A nus plai è quei grond Ischi» enfin il song «Unics» sa Pascal Gamboni, davent da «A Trun sut igl Ischi» da Huonder/Heim enfin «Il clom dalla Greina» da Marcus ed Alexi. Differents chor, solists e solistas, uffants ed orchester stattan sut la batgetta da Clau Scherrer. Plinavant ha il cumponist da film da Berlin Lorenz Dangel cumponì musica che citescha ovras fatgas a chaschun da diversas manifestaziuns sut il ischi.
Ils Grischuns daventan Svizzers – terms impurtants
- 1890 Sepultura da l'ischi a Trun, nua ch’ins ha per l’emprima giada udì a chantar «Il pur suveran». E nua ch’i vegn tschentà l’emprim monument en il curtin d’onur. Quai per G.A. Huonder, il creatur dal text da la chanzun «A Trun sut igl ischi».
- 1891 Festa 600 onns Confederaziun Helvetica. Tell e Winkelried e Clau da Flia vegnan etablì sco eroxs e sontgs naziunals. Cun Tell e Clau da Flia pon ils Grischs sa identifitgar bain. Quai onn vegn Josef Zemp elegì en il Cussegl federal. El è l’emprim catolic-conservativ en la regenza svizra.
Quai onn vegn era introducì il dretg d’iniziativa. Quel dat era a la minoritad catolic-conservativa – sco il referendum da 1874 – la pussaivladad da sa participar al svilup dal stadi.
- 1899 Festa da la Chalavaina a Cuira. Fatga cun l’intenziun da gudagnar ils Grischuns per la Svizra. La Helvezia prend si las trais figlias reticas. Ils Grischs survegnan cun Benedetg Fontana in erox naziunal per propi – ed in rumantsch latiers!
Tge ch’ha era promovì l’integraziun dals Grischs: Viers la fin dal 19avel tschientaner cuntanschan subvenziuns federalas pli e pli era il Grischun, saja per correcziuns da flums, per il guaud, per lavineras, viafier etc…
Il medem onn vegn manà si a Mustér il drama «Armas e larmas» da pader Maurus Carnot. En quai cuntrapunct catolic sa regorda la Surselva da la guerra encunter ils franzos da 1799. Sin palancà politic cumenza il cumbat per ils «vers» meds d’instrucziun inizià da Caspar Decurtins a Trun sut igl ischi. S. Sigisbert e betg Robinson – sco la regenza grischuna aveva proponì – duajan ils scolars e las scolaras da la secunda classa leger. Sigisbert mussia la via che fetschia buns e libers il carstgaun.
- 1924 Festa centenara a Trun. Legendara festa cun in lung til festiv, in gieu en il liber cun orchester, differents chors, scenas da massa, ed ina bufatga participaziun da las dunnas.
En il pulpì program accumpagnant na vegnan betg mo preschentadas chanzuns da guerra mabain era chanzuns che tractan sfidas e realitads actualas: Stuair bandunar il vitg, laschar encrescher, patir dal mal d’amur u dals bels (e ventiraivels) temps passads che sa midan in sin l’auter.
- 1938 Il rumantsch daventa – sco quarta lingua – lingua naziunala. In pass impurtant sin via dals Rumantschs en Svizra. Gronds merits per quai success ha senza dubi giu il chant rumantsch.
- 1939 A la Landi a Turitg vegn il rumantsch per l’emprima giada ad ina festa naziunala resguardà per propi. En vista a la smanatscha dal faschissem stat il cumbat per la libertad dal «pur suveran» per il cumbat da l’entira naziun. Cun passa 3'300 bandieras, per mintga vischnanca ina, vegn l’autonomia da vischnanca venerada sco tgina da la libertad e ferm rempar encunter tentaziuns autoritaras.
- 1941 650 onns Confederaziun Helvetica. En il servetsch militar emprendan umens da l’entira svizra d’enconuscher in l’auter. La guerra unescha la tiara, ils Grischs daventan Svizzers cun corp ed olma.
- 1974 Festa 550 onns Ligia Grischa a Trun. Per la davosa giada va l’elita politica catolic-conservativa en processiun da la Cuort Ligia Grischa a l'ischi sper s.Onna. Il magher spalier dal pievel dretg e sanester da la via mussa bain la perdita da muntada da l'ischi da Trun.
- 1974-2024 Novs temps e novas sfidas pretendan novas chanzuns. Vers la fin dal 20avel tschientaner s'auza cun il hit «Il clom dalla Greina» in nov imni patriotica or da la tiara rumantscha. Ed en il mund globalisà dad oz è il vitg anc adina – per betg dir pli che mai – in'impurtonta ed «unica» funtauna d’identitad.
