Chemicalias eternas - «PFAS» – Il tissi dal tschientaner

Las substanzas alcylias per- e polyfluoridas, curt PFAS, pon far chaussas che nagin auter na po far fin ussa. Vi da questas substanzas chemicas ch’èn vegnidas creadas da l’uman na tatga ni grass ni tschuf. Ed era l’aua stauschan ellas simplamain davent. PFAS èn perquai uschè da dir in med d’impregnar universal. Grazia ad els na vegnan per exempel ils chalzers betg bletschs, il tarpun betg tschuf ed ils skis pli sperts.

E cunquai ch’els èn chemicamain fitg stabils e salvan er tar fitg autas temperaturas lur qualitads, vegnan els per exempel er duvrads èn products da cuschinar, per stizzar fieus u er en isolaziuns che ston esser durablas. Vitiers pon PFAS era reducir la tensiun da la surfatscha da liquids. Uschia ch’els vegnan per exempel duvrads per colurs, meds da schubregiar u er en cosmetica e products d’igiena.

Products che cuntegnan PFAS

I na dat prest nagin sectur ch’els na vegnan betg duvrads. Uschia pon ins era chattar els en pachetadis da victualias sco per exempel en chartuns da pizza e «fastfood», en stromins u er en cups da chartun per il café da prender cun. Durant ils ultims decennis èn adina dapli PFAS vegnids creads, uschia ch'i dat ussa plirs millis differents PFAS.

Na van betg pli davent ed èn toxics

PFAS èn cun lur lioms d’atoms da carbon e fluor chemicamain uschè stabils ch’i na dat nagut en la natira che po decumponer els. «Chemicalias eternas» vegnan els pervia da quai era numnads. «Da puspè bajegiar giu PFAS è be pussibel cun temperaturas fitg autas da passa milli grads, cun ferma glisch d'ultravioletta (UV) u er cun chemicalias agressivas. Insatge che funcziunescha damai be en il labor», declera il chemicher da l'ambient e professer a la Scola politecnica federala a Turitg, Martin Scheringer.

Damai che PFAS vegnan duvrads en tut ils products pussibels, sa derasan els cun l’aua, la plievgia ed il vent er adina pli fitg en l’ambient. Davent da là vegnan els cun il temp er en l’uman – cunzunt cun quai ch’el mangia e baiva. En il corp restan tscherts PFAS lura 10 fin 15 onns fin ch’els vegnan puspè secretads, uschia che lur concentraziun s’augmenta cuntinuadamain en l’uman. Quant fitg derasà che PFAS èn gia en l’uman, mussa in studi da pilot da l’Uffizi federal per sanadad en ils chantuns Berna e Vad. Da las bun 800 persunas testadas, aveva tuttas gia PFAS en lur sang – 3,6% dad ellas schizunt en ina concentraziun che po far donn a la sanadad.

Inflammaziun da la beglia fin a cancer

Tge effects che quellas substanzas alcylas per- e polyfluoridas pon avair sin la sanadad da l’uman, han divers studis adina puspè mussà ils ultims onns. Uschia èsi sa mussà che tscherts PFAS èn sco in sajet cun pitschnas ballinas che pon cun il temp far donn dapertut en il corp. «Els donnegeschan il gnirom, ils gnirunchels e pon era far cancer», di Martin Scheringer ch’è in dals experts principals da PFAS. «Els èn in zic sco sablun en il sistem da midar girs. Els donnegeschan la funcziun da la glonda tiroida ( Schilddrüse ), els donnegeschan il metabolissem da grass ( Fettstoffwechsel ), augmentan il colesterin, els fan che la beglia è inflammada, els sbassan la reacziun dal sistem d’immun tar vaccinaziuns ed influenzeschan er il sperma», agiunta el vinavant.

Pli curt penis e mender sperma

Che PFAS influenzeschan era la fertilitad da l’uman mussan differents studis da scolas autas ch’èn vegnids fatgs ils ultims onns. En l’Italia han scienziads e scienziadas da l’Universitad da Padua per exempel documentà en in studi dal 2018, che PFAS influenzeschan considerablamain la sanadad da l’um cun intervegnir en ses equiliber ormonal e far uschia ch’el vegn forsa nunfritgaivel.

Experiments han mussà ch’in dals PFAS principals, l’acid perfluoroctan (PFOA), disturba la funcziun dal testosteron tar l’um. Normalmain sa collia quel cun in receptur en la cella dal corp per reglar uschia il svilup e la funcziun dal sistem da sa reproducir – sco per exempel da producir sperma. Cun bloccar sez ils recepturs u modifitgar quels, impedescha il PFOA dentant ch’il testosteron po adina sa colliar cun quels recepturs.

Uschia han ils scienziads e las scienziadas tranter auter scuvert ch’il sperma dals umens ch’è stà expost ad autas concentraziuns da PFAS ha ina mendra qualitad che quel dals auters umens da la regiun. Vitiers èn er lur penis pli curts e lur testiculs pli pitschens.

 A quest studi èn prest 400 umens giuvens or da las regiuns Vicenza, Padua e Verona sa participads. Ed igl è be in da plirs studis ch’illustrescha co PFAS po influenzar la fertilitad dals umens. Ina fertilitad ch’è sa reducida ils ultims 40 onns per la mesadad en ils pajais dal vest.

Che PFAS n’influenzeschan dentant betg mo la fertilitad dals umens, mabain era quella da las dunnas mussa in studi dal 2023 da scienziadas e scienziads dals Stadis Unids da l’America e dal Singapur cun prest 400 dunnas. Ils scienziads enturn Nathan Cohen concludan che la fertilitad da las dunnas intercuridas po sa sminuir per fin 40%, sch’ellas èn exponidas pli fitg a PFAS. Ils process daco che quai è uschia, n’èn qua dentant betg anc clers. Cler è persuenter ch’ina cumbinaziun da plirs PFAS ha ina pli gronda influenza sin la fertilitad che mo singuls.

Er en il Grischun da chattar

Cun mesirar adina pli stedi questas substanzas chemicas en l’ambient ils ultims onns è cunzunt ina chaussa vegnida clera a las autoritads: PFAS chattan ins prest dapertut en l’ambient. Tant datiers nua ch’ins ha duvrà fitg savens las substanzas chemicas, sco er en regiuns perifericas e lontanas sco per exempel al Pol dal Nord. Uschia n’èn ils resultats da las mesiraziuns en il Grischun er betg propi surprendentas. «Ins chatta prest dapertut PFAS, nua ch’ins tschertga els», di il manader da l’Uffizi per la natira e l’ambient dal Grischun, Remo Fehr. «Els èn derasads fitg vast en il chantun Grischun.»

Las bun 300 provas or da l’ambient che ses uffizi ha laschà analisar fin ussa, dattan in prima impressiun da la situaziun en il Grischun. Ed er sche quest purtret n’è betg anc cumplessiv, vesa l’uffizi gia ussa nua ch’igl ha valurs da PFAS pli autas che quai ch’ins chatta normalmain en l’ambient. Uschia per exempel en l’aua ch’è sfundrada tar deponias u er en l’aua che defluescha tar lieus contaminads.

Mesirà na vegn dentant betg dapertut en il Grischun, mabain cunzunt en ils lieus ch’ins va da quai anora che las concentraziuns pudessan esser pli autas. «I fa pauc senn d’intercurir aifer in raster tut en l’ambient, mabain quai ston ins far sin basa dal risico», explitgescha il manader da l’Uffizi per la natira e l’ambient, Remo Fehr. Uschia per exempel en il conturn da veglias deponias u era là, nua ch'ils pumpiers han fatg onns a la lunga exercizis cun stgima da stizzar fieus ch’aveva en PFAS.

Cunfins per terren mancan anc

Entant ch’igl è cler tge ch’igl è da far tar ina memia auta concentraziun da quella substanza chemica en l’aua u tschertas mangiativas sco pesch, charn u er ovs, manca il cunfin maximal per il terren dentant anc. Uschia che Remo Fehr e ses uffizi na sa betg precis tar tge concentraziuns da PFAS en il terren ch’els han da vegnir activs e far insatge.

Da definir quest cunfin n’è tenor il chemicher da l’ambient e professer a la Scola politecnica federala Turitg er betg uschè simpel – i dat differents facturs ch’èn da resguardar. «Per l’ina èsi d’analisar quants PFAS ch’èn en il terren, vegnan effectivamain dal terren en las plantas e cunquai lura en l’animal», explitgescha Martin Scheringer ch’è vegnì incumbensà da l’Uffizi federal d’ambient da far ina proposta per in tal cunfin. «Da l’autra vart sto il cunfin esser uschè bas ch’el protegia nus, dentant tuttina betg uschè bas che tut è adina sur il cunfin.»

Nagin privel or da l’ambient – almain per il mument

Sin basa da las mesiraziuns che l’Uffizi per la natira e l’ambient dal Grischun ha fatg fin ussa, na vesa ses manader Remo Fehr perquai er nagin privel per la populaziun grischuna pervia dals PFAS en l’ambient. Fa dentant era attent: «Nus n’avain anc betg in purtret cumplessiv per pudair dir definitivamain che la situaziun n’è betg urgenta.»

Las provas da l’aua da baiver che l’Uffizi per la segirezza da victualias lascha adina puspè analisar d’in labor, conferman dentant che la situaziun da PFAS n’è il mument betg problematica en l’ambient grischun. «Nus n’avain betg ina singula prova d’aua da baiver ch’è stada sur il cunfin perscrit – gea schizunt betg sur il cunfin pli sever da l’Uniun europeica», di il chemicher chantunal Matthias Beckmann. La gronda part da l’aua che nus bavain en il Grischun saja aua da funtauna e quella saja en general fitg pauc contaminada. «E sche, lura cunzunt pervia da fecalias da la muaglia che pasculescha», declera el e conferma ch’el baivia cun grond daletg l’aua da spina.

Betg uschè clera è la situaziun da PFAS en il Grischun percunter tar las victualias ch’han quest onn en auters chantuns gia chaschunà lingias grassas pervia da memia autas concentraziuns en charn e peschs. En il Grischun datti il pli baud la fin da l’auter onn emprimas datas. E quai en il rom d’ina campagna naziunala, nua che la situaziun da PFAS en charn, ovs, peschs ed auters animals da l’aua vegn evaluada en l’entira Svizra.

Sa basond sin in studi ch’il chantun ha fatg il 2021 en l’Engiadin’Ota, va il chemicher chantunal Matthias Beckmann dentant da quai anora che la concentraziun tar ils peschs na vegn probablamain betg ad esser uschè gronda.