Praticamain tut ils territoris da skis han ozendi stabiliments per far naiv artifiziala. Il start cun ils «chanuns da naiv» – sco els vegnan numnads da la populaziun – è vegnì fatg avant paucs decennis. Il pionier d'ennavar en Svizra è stà in territori da skis grischun: Savognin.
L’emprim indriz da far naiv a la gronda a Savognin
La stad 1978 han entschet las lavurs per realisar in indriz da far naiv a Savognin. In foss cun duas lingias è vegnì construì da Savognin (1167 m.s.m.) a Tigignas (1589 m.s.m.) fin a Fugna (1813 m.s.m.). Ina da quellas lingias era per l’aua ed ina per l'aria cumprimida. Plinavant han ins construì staziuns da pumpar a Savognin ed a Tigignas. Ils emprims chanuns da naiv installads a Savognin èn vegnids importads da l’USA.
Il pionier Leo Jecker
Las pendicularas da Savognin - da sias uras la Nandrò SA - cun il directur Leo Jecker èn stadas las emprimas ch’han realisà il 1978 en l’Europa stabiliments per far naiv a la gronda. En tut eran 10 chanuns da naiv vegnids installads. Il resun en las medias è stà grond. La televisiun svizra DRS aveva rapportà da l’innovaziun en l’emissiun «Karussell»:
Il Radio Rumantsch aveva realisà il 1978 in’emissiun sur da l'innovaziun dal far naiv a Savognin. Sep Item era stà sin il plazzal da construcziun cun il schef da las pistas da quest temp Teias Wasescha-Spinatsch da las pendicularas da Savognin:
I vegn pretendì ch'i dettia pli paucs accidents da skis sin la naiv artifiziala.
Resistenza encunter la naiv artifiziala
Ils indrizs da far naiv ch’èn oz per las pendicularas nundispensabels eran l’entschatta dals onns 1990 fitg dispitaivels. Surtut las organisaziuns da l’ambient gievan sin las barricadas. Cun ina iniziativa populara «Naiv senza chanuns» che bunamain 5'000 persunas avevan suttascrit dueva vegnir scumandà da far naiv artifiziala sin grondas surfatschas. L’iniziativa ha dentant fatg naufragi a l'urna.
Cussegl grond di NA
Era en il Cussegl Gronda era l’iniziativa «Naiv senza chanuns» vegnida discutada lung e lad. La maioritad dal parlament grischun era vegnì a la conclusiun da dir NA a l’iniziativa. Quella saja memia extrema, era vegnì argumentà.
Plazzas da golf fan pli grond donn a l'infrasturctura da l'agricultura che chanuns da naiv.
Fa la producziun da naiv artifiziala donn a la natira?
L’emissiun da la televisiun svizra «Menschen Technik Wissenschaft» aveva retschertgà il 1990 pli profund, sch'il far naiv artifiziala fetschia donn a l’ambient. Intgins chantuns vulevan scumandar, auters reglar pli restrictiv il far naiv artifiziala. Il chantun Valais aveva da quest temp insumma naginas restricziuns.