L'enviern è la selvaschina savens al funs da la val ed il luf suonda ils fastitgs da quella, magari fin en vischinanza da vitgs. Tenor il fotograf Peter Dettling n'è la tema dal luf betg giustifitgada.
Il Tuatschin che sa fatschenta dapi 16 onns intensivamain cun il luf e ch’ha publitgà differentas lavurs davart quel ha prendì invista da la situaziun a Sursaissa nua ch’ins ha vis dacurt in luf sin pista: «En quest lieu datti fastitgs tranter auter da chavriels e lieurs e quels ha il luf probablamain suandà.» Dettling è stà egl en egl cun lufs, era cun plirs ensemen:
Jau m'hai mai sentì periclità d’in luf. El guntgescha il carstgaun, sia tema da nus è pli gronda ch’il cuntrari.
Las premissas per ina convivenza da carstgaun e luf sajan mai stadas uschè bunas sco il mument en Svizra: «Nus avain bler – gea bunamain da memia – tschiervs e chavriels, la vivonda natirala dal luf.» Impedir stoppia il carstgaun en mintga cas da porscher vivonda als lufs. Cun tala rendian ins ni a sasez ni al luf in servetsch: «Per l’ina carmala quai els, per l’autra dastga in animal selvadi mai vegnir pavlà.»
«Il luf na tschertga betg il carstgaun – anzi – el guntgescha el»
Las davosas emnas èn lufs s'avischinads ad infrastructura ed abitadis a Sursaissa. Quai ha procurà per lingias grassas en las medias. La FMR ha confruntà il fotograf Peter Dettling (47) cun dumondas davart il cumportament dal luf. Il Tuatschin sa fatschenta dapi 16 onns cun ils animals da rapina gronds, en spezial il luf. El n'è betg mo s’avischinà a famiglias da lufs per filmar e fotografar ellas, mabain era per s'approfundar en il viver e sa depurtar da quels animals. Actualmain lavura Dettling vid in nov cudisch che porta il titel «Wolfsodyssee». Quel cumpara questa primavaira. Las grondas experientschas cun quest animal ha el rimnà en il Canada, il Stadis Unids da l’America ed al Calanda.
Peter Dettling, dacurt han ins fotografà in luf a Sursaissa sin la pista dal runal d’uffants. Co giuditgais Vus quel cumportament?
Peter Dettling: Jau hai prendì invista da la situaziun. Là en vischinanza sa chatta ina zona da ruaus per la selvaschina ed al lieu ch’el è stà la damaun chatt’ins era fastitgs da chavriels e lieurs. Il luf n'è segiramain betg vegnì sin pista per tschertgar il carstgaun, mabain perquai ch’el aveva savurà la selvaschina. Las discussiuns ch’èn sa dadas ordlonder èn cumplainamain surfatgas.
«Il privel da vegnir attatgà d'in luf è extrem pitschen»
Talas novitads fan furora. Quant grond è il privel ch’in luf attatga in carstgaun?
Il privel da vegnir attatgà en Svizra dal 21avel tschientaner d’in luf è extrem pitschen. Bler pli realistic èsi da vegnir attatgà grevamain d’ina vatga-mamma, d’in chaun u da vegnir tutgà dal chametg. Quai è la realitad confirmada entras scienza e studis sco per sumeglia «The fear of wolves: A review of wolf attacks on humans» (John Linnell et al., 2002). La raschun ch’ils lufs s’avischinan mintgatant a vitgs ed aclauns ha da far en emprima lingia cun sia preda natirala, pia chavriels e tschiervs che sa movan era là la notg, surtut l'enviern. Impurtant da savair è ch’il luf emprova d’evitar uschè bain sco pussaivel confruntaziuns directas cun carstgauns e perquai èn els surtut la notg sin via. Il di sa retiran els. El na vegn betg sper il vitg u prenda schizunt ina scursanida tras il vitg damai ch’el spera da s’entupar cun glieud, anzi, el guntgescha sche pussaivel talas sentupadas.
Co duai il carstgaun sa depurtar envers il luf, tranter auter il mument ch’el entaupa in tal?
Sch’ins entaupa in luf sin via u sin in trutg sche lura èsi bun da savair ch’il luf ha pli gronda tema e malsegirtad dal carstgaun ch’il cuntrari. Uschia èsi da giudair quest mument extrem rar, star luc e dar plaz avunda a l'animal da sa retrair u dad ir sperasvi. Sch’ins ha in telefonin duess ins nizzegiar quel per filmar la sentupada. Talas registraziuns èn impurtantas per las analisas. Sch’il luf s’avischina – quai ch’è anc bler pli rar – èsi impurtant d’impedir panica. Jau mez hai gia gì da quellas situaziuns. Forsa èsi in luf giuven ch’ha mirveglias. Il pli fallà è da vulair fugir. Quai pudess svegliar il regl da chatscha. Il meglier èsi da fixar il cumpogn, confruntar, sa far grond, pledar cun ina ferma vusch e lura vegn il grisch garantì a fugir cun la cua tranter las chommas.
«Lufs giuvens han marveglias»
Vus avais fatg experientschas cun lufs tranter auter al Calanda ed en Canada. Co èn quellas experientschas?
En tut ils onns ch'jau hai documentà il cumportament da lufs selvadis en Canada, ils Stadis Unids da l'America ed en il Grischun èsi sa mussà ch'ils lufs emprovan da sasez anora d'evitar ina sentupada cun il carstgaun sin curta distanza. Quai fan els cun adattar lur activitad principala – surtut la chatscha – tranter ils temps cura ch'i fa stgir fin ch'i fa cler. Dentant ston ils lufs era ir a chatscha, controllar e defender lur territori, tranter auter cunter auters lufs. Uschia po quai capitar ch'ins entaupa in luf durant il di. La scienza, sco era mias experientschas persunalas, mussan che lufs che vivan en regiuns fragmentadas e cun ina preschientscha ferma dal carstgaun sco tar nus en Svizra, emprovan da guntgir il carstgaun uschè bain sco pussaivel, dentant betg exnum l'infrasctructura u vias. Uschia sa mussan ils lufs ad interim en vischinanza da vitgs, sin trutgs e vias, e san era mussar ina tscherta mirveglia envers activitads dal carstgaun. Quai n'è en general betg problematic e vegn ozendi valità da scienziads ed experts sco cumportament normal dals lufs.
«Impedir ch’ils lufs survegnan maglia en ils vitgs»
Savais Vus persunalmain d’incaps ch'igl ha dà cun lufs, per exempel conflicts concrets tranter lufs e carstgauns?
Jau sun stà egl en egl cun entirs trieps da lufs, e quai persul, a pe sin in trutg u en il guaud. Mai hai jau sentì ch’ils lufs vulessan attatgar mai, anzi. Els han adina mussà che lur anguscha e malsegirtad envers mai èn pli grondas ch’il cuntrari. Tut la glieud ch’jau enconusch ha fatg la medem’experientscha. La realitad è che la scienza sa enfin uss mo dad extrem paucs cas en l’Europa dapi la Segunda Guerra mundiala nua ch’igl ha dà incaps pli serius tranter lufs e carstgauns. Là nua ch’igl ha dà blessuras u mender era la ravgia da chauns per la gronda part la raschun. In pèr paucs cas isolads hai dà en Spagna ils onns 1950 e 70, en ina regiun nua ch’ils lufs avevan strusch preda natirala. Aunc mai èn las premissas da coexister cun il luf stadas meglras ch'ussa cun blers tschiervs e chavriels.
Cura pudessi dar in conflict? Il mument ch’in luf è forsa malsaun u fomentà?
Quai ch’è d’evitar en mintga cas è da dar maglia als lufs. In animal selvadi – luf u auter – po dar a dies ad ins cura ch’el ha survegnì regularmain vivonda da glieud ed ha uschia emprendì da cumbinar il carstgaun cun da magliar. Quai munta a lunga vista la mort da l'animal. Da l’autra vart: In luf ch’è malsaun u fomentà po sa fidar che sia famiglia gida e porta vivonda ad el. Da quellas scenas hai jau mez gia documentà. Era ord quella perspectiva èsi impurtant da mantegnair in triep (famiglia) da lufs intact e da betg stgarpar dapart ina famiglia. Era in luf sulet, blessà e fomentà, vegn strusch a vulair far chatscha sin in carstgaun. Quai n'è simplamain betg en sia natira.